Demək olar ki, bütün valideynlər adətən öz idarəetmələrini itirirlər və uşaqlara qışqırırlar. Bəs bu hal dəfələrlə təkrarlanarsa, necə?

Araşdırmaçılar valideynlərin daha çox qışqırdıqlarını bildirirlər. Valideynlər, uşağı vurmaqdan qaçdıqlarına görə, bunun yerinə öz əsəblərini qışqıraraq bildirirlər. Araşdırmaya görə, hər dörd valideyndən biri azyaşlı və ya yeniyetmə yaş dövründə olan uşaqlarının üstünə ayda bir dəfə, dəcəllik etdiyi və ya onu hirsləndirdiyi üçün qışqırır. Əksər terapevt və mütəxəssislər isə bunun bir uşağı necə üzəcəyiylə yanaşı, bu vəziyyəti necə dayandıra biləcəyi haqqında da araşdırmalar aparır.

“Səsinizi yüksəltmək həmişə pis deyil. Yüksək səslə problemi demək, heç kimi incitmədən diqqət çəkməyi təmin edə bilir”, – uşaq yetişdirmə mütəxəssisi Roslyn Heights deyir. Məsələn: “Mən mətbəx döşəmələrini təmizləmişəm, amma indi ora çirkli ayaq izləri ilə doludur!”

Qışqırmaq şəxsi hücumə çevriləndə uşağı “Niyə heç nə xatırlamırsan?” və ya “Bunu həmişə səhv edirsən!” kimi cümlələrlə xor görmək ya da günahlandırmaq olmaz. Bu hərəkət uşağa zərər verməyə başlayır.

Pittsburgh Universiteti psixologiya və təhsil professoru Ming-Te Wang tərəfindən idarə olunan, 976 orta məktəb şagirdinin və valideyinin qatıldığı araşdırma qışqırmaq ya da təhqir etmək kimi “sərt şifahi intizam” istifadə edən yeniyetmələrin, davranış problemləri və depressiya əlamətləri göstərməyə daha meyilli olduqlarını göstərir.

Başqa bir araşdırma isə, uşaqlara qışqırmaq onlara vurmaqdan daha pis nəticələri olduğunu irəli sürür. Brown Universitetində psixiatriya və insan davranışı köməkçi professoru Stephanie Parade liderliyində həyata keçirilən və 15 il davam edən işin nəticəsinə görə, valideynləri tərəfindən qışqıraraq nizam-intizam verilən səkkiz yaşındakı uşaqlar, 23 yaşlarına gəldikdə sevgililəriylə ya da yoldaşlarıyla daha az təmin edici əlaqə yaşadıqları müəyyənləşib. “Qışqıran valideynlər uşaqlarına öz duyğularını tənzimləməyi öyrətmə fürsətini qaçıra bilərlər” deyir Parade.

Valideynlik qəzəbi üzərinə yazdığı kitabla tanınan Julie Ann Barnhill isə “Qışqırmaq, yüzdə 90-ımızın ən böyük zərəri verdiyi yerdir” deyir. Barnhill əvvəllər, uşaqları hələ bağçadaykən həftədə 2-3 dəfə onlara qışqırdığını söyləyir. Barnhill daha sonra məsləhət alaraq hirsini nəzarət etməyi və uşaqlarına daha sakit və daha müsbət yollarla intizam verməyi öyrənir. Bu gün seminarlarında valideynlərə bu taktikaları öyrədir.

Valideynlər bir “partlama”nın yaxınlaşmaq üzrə olduğunun əlamətlərini fərq edə bilər və öz təzyiqlərini sala bilərlər. Xəbərdarlıq əlamətləri bunları ola bilər: Boğaz ya da sinədə sıxışma, dayaz ya da sürətli nəfəs, diş və ya çənə sıxma, özünüzlə əlaqədar mənfi düşüncələr ya da böhrana düşmüş hissetmə. Dərin nəfəslər, xoş bir səhnəni gözündə canlandırma, 10-a qədər sayma ya da otağı tərk etmə köməkçi ola bilər. Barnhill, “Səhv bir gün keçirirəm, amma hirslənmək yalnız hər şeyi daha da pis edəcək” kimi sakitləşdirici düşüncələri ağlınızdan keçirmənizi təklif edir.

“Mükəmməl Analara Son” kitabının yazarı Jill Savage isə cümlələrə “Sən” yerinə “Mən” ilə başlamağı öyrənmək də valideynlərin bir “hirs hücumundan” bir “öyrətmə anına” keçid etmələrini təmin edə biləcəyini deyir: “Xoşunuza gəlməyən şeyi söyləyin, sonra da xoşlanacağın  şeyin nə olduğunu ya da nəyi gözlədiyinizi əlavə edin”.

Leigh Fransen, qızları, 10 yaşındakı Alona və 8 yaşındakı Elisha eyni həftə içində itlərini iki axşam yemək verməyi unudanda onlara qışqırmaq istədiyini söyləyir. “Bu həqiqətən böyük bir məsuliyyətdir və məndən davamlı yeni heyvanlar götürməyimi istəyirlər” deyir.

Fransen: “Onlara qışqıra-qışqıra “İti bəsləmədiyiniz üçün sizə də axşam yeməyi yoxdur! Necə bir hissmiş görün!” demək istədim. Amma bu, göz yaşları və bədbəxtlikdən başqa bir şey gətirməyəcəkdi və ehtimalla mən də sözümdən dönəcəkdim”.

Bunun əvəzinə reaksiyasına “Mən” ilə başladı. “Mən itin doyurulmamış olduğunu görmək istəmirəm. Buna baxın, görün nə qədər pis vəziyyətdədir. Öz yeməyinizi yemədən əvvəl onu doyurmanızı gözləyirəm”. Daha sonra anaları, məsuliyyət aldıqları üçün uşaqları təriflədi və “itimiz zamanında axşam yeməyini yediyi üçün çox daha xoşbəxt görünür “deyərək onların da bunu görməsini təşviq etdi.

6 yaşındakı oğlu avtomobillə gəzintiyə çıxanda digər iki uşağın yüksəldici kreslolarını təpikləyib itələyəndə anası Sarah Weingot bu texnikanı  sınadı. Weingot oğluna, növbəti dəfə baxıcıyla birlikdə evdə qalmaqla bir həll tapmaq arasında seçim təklif etdi. Oğlan “daha yaxşı bir avtomobil al” dan başlayıb, anasına daha rahat kreslolarda sırayla oturmağa qədər uzun bir siyahı verdi və sonuncu fikir işə yaradı.

Üzr istəmək mübahisədən sonra bir əlaqəni təmir etməyə köməkçi ola bilər. Müəllif Barnhill, qızı yetkinlik dönəmindəykən onu yanına çağırıb bir neçə il əvvəl mübahisə etdikləri bir hadisə görə üzr istədi. “Üzünə qarşı sənə qışqırdığımı xatırlayıram. Bunun üçün səndən üzr istəyirəm, gözəl qızım”.

Bu gün 25 yaşında olan qızı isə anasının uşaqkən ona qışqırdığını xatırlamadığını söyləyir. Ancaq anasının peşmanlığının onu ağlattığını çox dəqiq xatırlayır. “Mənim duygularıma nə qədər əhəmiyyət verdiyini göstərmişdi”.

Mənbə: egitimpedia.com

Əvvəllər meyvə və tərəvəz şirələri körpələrə 1 aylığından etibarən verilirdi.

Sonralar isə, sübut olundu ki, körpənin fermentativ sisteminin qeyri-yetkinliyi səbəbindən şirələr uşaq orqanizmi tərəfindən çətinliklə mənimsənilir.

Şirələr uşağın fermentativ sistemin fəal və düzgün işləməsini tələb edir. Şirələrin qəbulu uşağın (xüsusilə körpə uşağın) mədə-bağırsaq və immun sistemini ciddi yükləyir və bir çox uşaqların orqanizmi bunun öhdəsindən gələ bilmir. Nəticədə şirə qəbulundan sonra uşaqlarda qarın köpü, ishal, dəridə səpgilər və qızarma əmələ gəlir.

Bu səbəbdən, bir çox pediatrlar şirələrin yalnız uşağın 1 yaşından sonra verilməsini tövsiyə edirlər.

Şirələr çox xeyirlidir. Onlar uşağın iştahasını artırır, qəbizliklə mübarizədə kömək edir, uşağın orqanizmini bir çox ona lazım olan vitamin və mikroelementlərlə təmin edir. Bundan əlavə bir çox uşaqlar meyvə yeməyi sevmir. Lakin şirələri çox həvəslə içirlər.

Uşağa yeni şirə verdikdə, çox ehtiyatlı olmaq lazımdır, çox kiçik miqdarlardan (1/2 çay qaşığı) başlamaq və tədricən (2 qaşıq, sonra 3, 4 və s.) artırmaq lazımdır. Asan mənimsənilməsi üçün şirəni əvvəllər yarıbayarı su ilə durulaşdırmaq lazımdır. 1 yaşlı uşağa gün ərzində 100 ml şirə vermək olar.

Təbii ki, şirə üçün istifadə olunan meyvələr yalnız yerli, mövsümi və dəymiş olmalıdır. Kal, xarab meyvələrdən istifadə etmək olmaz!

Monokomponent (bir meyvə və ya tərəvəzdən olan) şirələrdən başlamaq lazımdır. Sarı və yaşıl turş olmayan almalardan (qırmızı yox!), armudlardan, balqabaqdan hazırlanan şirələrən başlamaq olar. Bu şirələr daha az hallarda allergiyaya səbəb olur və daha asan mənimsənilir. Uşağın orqanizmi bu şirələrə heç bir mənfi reaksiya vermədikdə, onları qarışdırmaq da olar (alma-armud şirəsi, alma-baıqabaq şirəsi).

Nəzərinizə çatdıraq ki, şirələrə şəkər tozu əlavə olunmamalıdır.

Daha sonra uşağa (təbii ki, yuxarıda qeyd olunan qaydalara əməl etməklə) gavalı, ərik, şaftalı, qara qarağat, albalı şirələri vermək olar. Tərəvəzlərdən balqabaq və kök şirələri çox xeyirlidir.

Portağal, narıngi, çiyələk, ekzotik meyvələrin şirələri çox yüksək allergik xüsusiyyətlərinə malikdir və bu səbəbdən onlarla çox ehtiyatlı olmaq lazımdır. Allergiyaya meyilli olan uşaqlara bu şirələri vermək tövsiyə olunmur.

Hər yeni şirəni günün birinci yarısında qida qəbulların arasında vermək lazımdır. Şirəni verdikdən sonra uşağın orqanizminin reaksiyası fikir verin. Uşaqda qarın köpü, ishal, dəridə qızarma və səpgilər əmələ gəldikdə, bu şirədən imtina edin.

Bir çox pediatrlar isə şirələrin əvəzinə uşaqlara müxtəlif smuzilərin (blenderdə əzimiş meyvə və tərəvəzlər) verməyini tövsiyə edir. Smuzilərin əsas fərqi ondan ibarətdir ki, onların tərkibində qidalı liflər də saxlanılır ki, nəticədə onların mənimsənilməsi daha asan olur.

Saglamolun.az

Uşaqlarda hiperaktivlik yaşına və inkişafına uyğun olmayan diqqətsizlik, çox hərəkətlilik ilə özünü göstərən nevroloji bir pozuntu hesab olunur. Məktəb öncəsi və məktəb dövründə olan uşaqlarda daha çox müşahidə olunur. Uşaq davranışlarını kontrol etməsi və diqqətini cəlb etməsində problem yaşayır. Belə uşaqlar yaxınları tərəfindən adətən “enerjisi tükənməyən”, “yerində dura bilməyən”, “dalğın”, “unutqan” və s. kimi adlandırılır. Belə davranışlar bir az yaşlı uşaqlarda müşahidə olunduğundan hiperaktiv olub-olmadığını müəyyən etmək üçün yetərli təcrübə və bilik sahibi olunmalıdır. Bəzən hərəkətli olan az yaşlıları hiperaktiv adlandırması hallarına rast gəlirik. Belə halların qarşısını almaq üçün bunu müəyyən etməyi mütəxəssislərə həvalə etməniz gərəklidir.

Dünyada uşaq və yeniyetmələrin 5,29%-nin hiperaktiv olduğu müəyyən edilmişdir. Oğlan uşaqlarında qızlara nisbətən daha çox rast gəlinir. Cəmiyyətdə hələ yeni tanınan problem olmasına baxmayaraq, daha uzun zamandan bəri bilinib, araşdırılır.

Hiperaktivlik diqqət əskikliyi ilə bərabər müşahidə olunduğundan bu problemi mütəxəsislər çox zaman “Diqqət əskikliyi və hiperaktiv pozuntu” (DƏHP) adlandırırlar. Pozuntunun səbəbkarı kimi valideynlər çox zaman özlərini və ya övladının yaşıdlarını günahkar hesab edə bilirlər. Lakin pozuntu əsasən, genetik faktorlarla bağlı olur. Bundan əlavə isə ana bətnində yaşanan problemlər, doğum zamanı alınan travmalar və s. səbəb ola bilər.

Hiperaktivlik – həddindən artıq hərəkətlilik anlamına gəlir. Lakin bu termin bütün uşaqları tam izah edə bilmir. Çünki uşağın hiperaktiv olmadan da, DƏHP olması mümkündür. Belə problemi olan bəzi uşaqlarda pozuntunun hərəkətlilik əlaməti daha çox nəzərə çarparkən, bəzi uşaqlarda isə bu diqqət əskikliyi olaraq ön plandadır. Digər qrup uşaqlarda isə hər iki əlamət nəzərə çarpacaq dərəcədə müşahidə olunur.

DƏHP olan uşaqlarda görülə biləcək əlamətləri aşağıda sadalamışıq:

• Asanlıqla diqqətin dağılması;
• Konsantrasiya gərəkli olduğu tapşırıqları yerinə yetirmədə çətinlik çəkmə;
• Etdiyi işi bitirməkdən digərinə keçmə;
• Plansız iş görməyə öyrəşmə;
• Uyğun olmayan zamanlarda da qaçmaq, durmadan gəzmək istəyi;
• Oturduğu yerində sakit dura bilməmək (hərəkətlilik) və s.
• Çox danışma, mövzudan mövzuya keçmək.
• Sırasını gözləyə bilməmək (ümumilikdə, səbrsizlik);
• Başqalarının sözünü kəsmək, ona aid olmayan işlərə qarışması;
• Gündəlik edilməsi vacib olan işlərin unutması;
• İnsanları dinləməkdə çətinlik çəkməsi və s.

DƏHP-nun müalicəsi vardır. Belə şəxslərin 90%-i müalicəyə müsbət cavab verir. Psixoterapiya və dərman vasitələrinin yardımı ilə müalicə tətbiq olunur.
DƏHP olan uşaqlarla düzgün ünsiyyət qurulmasında əsas iş valideynlər və müəllimlərin üzərinə düşür. Onlara dəstək olmaq üçün öncə onları yaxşı anlamağa çalışmaq lazımdır. Onlara qısa zamanda edə biləcəyi tapşırıqlar verilməlidir. Valideynlərin övladlarının fasilələrlə dərs oxumasına önəm verməsi lazımdır. Dərs oxuduğu otaqda diqqət dağıdıcı vasitələri aradan qaldırılması gərəklidir. Diqqəti  dağıldıqda və ya hərəkətli davrandıqda ona hərəkətdə ola biləcəyi işlər verə bilərsiniz. Belə uşaqların sakit olduğu, diqqətini daha çox cəlb etməyi bacardığı işlərdə mükafatlandıra bilərsiniz. Bununla da, bir sonrakı dəfələrdə övladınızı diqqətli olmağa, sakit qalmağa həvəsləndirmiş olarsınız. Ən önəmlisi isə övladınıza səbrli, mehriban davranmanız gərəklidir.

Zəhra Qorxmaz
Psixoloq