Yalda Modabber 1979-cu ilin payızında İrandan, doğulduğu yerə – Bostona qayıtmağından az vaxt keçmişdi. Planlaması yaxşı deyildi, bir neçə həftə sonra bir qrup əlisilahlı iranlı, İrandakı ABŞ səfirliyində 60-dan çox ABŞ vətəndaşını əsir aldılar. Buna görə də Modabber məktəb yoldaşları tərəfindən zorakılığa məruz qaldı.

“İki il müddətində dayanmadan davam etdi”, deyir, qıvrım qara saçlara və səmimi gülüşə sahib olan Modabber. “Həyatımın o dövrü o qədər çətiniydi ki, o vaxtı ağlımdan tamamilə çıxartdım. Müəllimlərimin adlarını belə xatırlamıram. Bütün sinif mənə düşmən kəsilmişdi”.

Modabber indi, oğlunun da gələn il bağçaya başlayacağı, ərazidəki digər məktəblərlə mədəni təhsil mövzusunda əməkdaşlıq çərçivəsində çalışan, Koliforniyanın Berkeley şəhərində Farsca təhsil verən Golestan Education adlı bağça və məktəbdən sonra proqramının yaradıcısı və müdirəsidir. Mənə xəfif bir səslə, zorakılığa məruz qalmağın onu, Golestandakı hər yaşdan uşağa empatiya hissini aşılamağa yönləndirdiyini danışır.

Müxtəlif araşdırmalar, həm İnternetdə, həm də həqiqi həyatda, bir uşaq nə qədər çox empatiya qura bilirsə, başqalarına da zorakılıq etmə ehtimalının da o qədər az olduğunu göstərir. Empatiyaya sahib uşaq və yetkinlərin, başqalarına kömək etmək kimi müsbət sosial davranışlar nümayiş etdirmə ehtimalları daha yüksəkdir.

Həqiqətən də araşdırmalar başqaları ilə empatiya qurmağı nə qədər öyrənərsək, həyatımızın digər hissəsində də o qədər yaxşı olacağımızı göstərir. Həyatlarının erkən mərhələsində empatiyaya məruz qalan şəxslər, bununla gec tanış olmuş və ya heç məruz qalmamış olanlardan daha zəngin və daha uzun davam edən duyğusal uğurlara sahib olurlar. Yaxın vaxtda reallaşmış araşdırmaya görə, sosial və duyğusal bacarıqları öyrədilmiş olan məktəb öncəsi və bağça çağındakı uşaqlar, bu təhsili almamış uşaqlar ilə qarşılaşdırıldığında həm bağça, həm də birinci sinifdə daha sağlam sosial bacarıqlar göstərir və davranış problemləri ilə daha az qarşılaşırlar.

Çox az yaşlı uşaqlara belə empatiya hissini öyrətməliyikmi? Bunu edə bilərikmi? Bu iki problemin də cavabı “bəli” kimi görünür. Ancaq bu o qədər də asan iş deyil.

Doğuşdan gələn empatiya

Empatiya qurmaq potensialımız həyatımızın çox erkən mərhələlərində formalaşır. Bəli, təzə-təzə yeriməyə başlayan oğlum özümüzün quyruğunu çəkdiyində bunun gülməli olduğunu düşünə bilər, amma mən başqalarının duyğularını  sezmə bacarığını da onda görürəm. Pis bir gün keçirirəmsə, məni və atasını birlikdə qucaqlaşaq deyə balaca qollarıyla özünə çəkir. Sadəcə o yaşdakı uşaqlar da deyil, səkkiz – on dörd aylıq körpələr belə canı yanan ya da əhvalsız valideyn üçün narahat olmaq kimi empatiya əlamətləri göstərirlər.

Toronto Universitetinin psixoloji professoru və uşaqlarda empatiyanı təşviq edən məktəb təməlli çalışmalar adlı 2016 ilinə aid çalışma raporunun yazarı Tina Malti, empatiya qurmağı öyrənmək üçün heç vaxt gec olmadığını söyləyir. Baxış bucağımız vacib ölçüdə həyatımızın ilk mərhələlərində inkişaf etsə və yetkin halımızı şəkilləndirsə də, həmişə dəyişə bilərik.

“Mövzu sadəcə uşaqlar deyil”, deyir Malti. “Bu, həyat problemidir. Məncə, bütün baxış bucağı, daha balanslı bir həyat gətirir. Təkcə akademi ya da karyera ilə bağlı nəticələrə fokuslanarsınız, “bütüncül insan” olmaq fürsətini qaçırarsınız”.

Malti, təhsil sistemimizin dönüm nöqtəsində olduğunu söyləyir. Getdikcə daha çox sayda mütəxəssis, sosial və duyğusal sağlamlığımızın, akademik öyrənmə, həyatdakı əsas uğurumuz üçün nə cür önəmli olduğunu izah edir və bu fikrə qatılır.

Empatiya necə öyrədilir?

Modabber çalışdığı məktəbdə iti Nikayı məktəbə gətirərək şagirdlərinə empatiya duyğusunu aşılamağı hədəfləyir. Uşaqlar onu darayır, bəsləyir, ona su verirlər.

Araşdırmalar, evcil heyvanlara sahib insanların daha çox empatiya sahibi olduğunu irəli çəkir. Yaxın zamanda edilən bir çalışmaya görə, sinifdə bir heyvanın – kiçik balıq belə olsa – tapılması şagirdlərin bir-biriləriylə arasındakı empatiya və şəfqət duyğularını artırır. Raporda empatiyanın sosial əlaqələri artırarkən, davranış problemlərinin azalması ilə əlaqəsi olduğunun da altından xətt çəkilir.

Malti, empatiya öyrətməyin tək bir doğru yolu olmadığını, ancaq bəzi yanlış yolları olduğunu söyləyir.

Maltiyə görə, sinifdə empatiya öyrətməyin bir yolu şəxsə fokuslanmaqdır. Müəllimlərin qatı “empatiya tədris planı”na sahib olmamalarının lazım olduğunu, çünki şagirdlərin belə bir mühitdən yararlanmayacaqlarını söyləyir.

Modabber, məktəbə itini gətirməklə yanaşı şagirdlərinə gündəlik işlər çərçivəsində bağça işlərini də öyrədir. Uşaqlar hər Bazar ertəsi çiçək toplayır və onları sinfin müxtəlif yerlərindəki güldanlara yerləşdirirlər.

Modabber, “Toxumları bəsləyərək, böyüdürlər” deyir. “Onları su və günəş işığı ilə təmin edirlər və onlarla hər gün maraqlanırlar. Sonra saxsı qablara əkirlər. Onları necə gəldi seçmirlər, onlara həqiqətən sevgiylə yaxınlaşırlar. Onları görürlər. Bitkilərin və necə də get-getdə böyüdüklərinin fərqindədirlər”.

Empatiya eyni zamanda, digər mədəniyyətlərlə əlaqə qurmaqla əlaqəlidir. Modabber iranlı köçkün olaraq Amerikada iki il müddətincə yaşadığı çətin zorakılığın təsirlərinin keçmədiyini deyir. Şagirdlərinin belə davranmalarını istəmir. Bunu təmin etmək üçün şagirdlər hər Cümə günü yeni ölkə ya da mədəniyyətlə tanış olurlar ki, “fərqli” insanlarla daha yaxşı ünsiyyət qura bilsinlər.

Mənbə: egitimpedia.com

Böyümə uşaq sağlamlığının ən əhəmiyyətli göstəricilərindən biridir. Hər bir valideyn övladının ucaboy olmasını arzulayır. Bunun üçün müəyyən qida məhsullarından, idmandan yararlanmağa çalışırlar. Amma o gerçəklik də var ki, illər keçdikcə sanki insanların boyunda bir kiçilmə, normadan aşağı boy ölçülərinə malik olma kütləvi hal alıb. Bəs bu halları doğuran səbəblər hansılardır? Uşaqlarda boy artımına mane olan əsas səbəblər nələrdir? Uşağın boyunu uzatmaq üçün qidalanmada nələrə diqqət etmək lazımdır? Genetik böyümə problemi olan uşağa kənar vasitələrlə kömək etmək mümkündürmü? Bagcam.az Ailem.az-a istinadən bu və digər suallara aydınlıq gətirməyə çalışıb.

Mövzu ilə bağlı danışan endokrinoloq Nadirə Ağazadə bildirir ki, böyümə uşaq sağlamlığının dəyərləndirilməsində ən önəmli göstəricilərdən biridir. Normal böyümə genetik, hormonal, psixoloji və sosial faktorların təsiri altındadır: “Genetik faktorların böyümənin bütün dövrlərinə təsiri olmasına baxmayaraq, uşağın bətndaxili inkişafından başlayaraq həyatının ilk illərində qidalanma, daha sonra cinsi yetişkənlik dövründə hormonal faktorlar ön plana çıxır. Boy qısalığı yaşa və cinsə görə uşağın illik böyümə sürətinin normal dəyərlərdən aşağı olmasıdır”.

İlk bir ildə boy 24-25 sm uzanır

N.Ağazadə məlumat verir ki, ata və ana boyuna görə düzəldilmiş boy hesabı aşağıdakı formulla hesablanır:

Oğlanlarda – Ata boyu + ana boyu + 13/2

Məsələn: (Ata 185 + ana 160 + 13) : 2 = 179

Qızlarda – Ata boyu + ana boyu – 13/2

Məsələn: (Ata 185 + ana 160 – 13) : 2 =166

İllik böyümə sürəti:

1-2 yaş arası < 10 sm

2-3 yaş arası < 8 sm

3-4 yaş arası < 6 sm

4 yaş və puberfat arası < 4 sm

Həkim deyir ki, boy göstəriciləri bu rəqəmlərdən aşağıdırsa, uşaqlarda boyümə geriliyi ilə bağlı səbəblər araşdırılmalıdır: “Qeyd edim ki, uşağın böyüməsində ən sürətli dönəm doğulduqdan 1 yaşına qədər olan dövrdür. İlk bir il içində uşağın boyu təxminən 24-25 sm uzanır. Sonrakı illərin böyümə sürəti düşməyə başlayır”.

Valideynlərin boyunun hündürlüyü əhəmiyyətlidir

Həkim vurğulayır ki, boy qısalığının ən sıx səbəbi genetik faktordur. Burada ata, ana boyunun hündür olması əhəmiyyətlidir. Bundan başqa qidalanma, xroniki xəstəliklər, davamlı olaraq bəzi dərman maddələrinin qəbulu, boy hormonu yetərsizliyi, endokrin xəstəliklər, xromosom xəstəlikləri də boy qısalığı üçün şərait yaradır: “Həmçinin, bəzi psixoloji səbəblər var ki, böyüməyə birbaşa təsir edir. Tutaq ki, uşağın ata və ya anadan ayrı qalması, ailədə yetəri qədər sevgi və qayğı görməməsi və sair kimi faktorlar da bura daxildir”.

Qidalanma, idman, psixologiya…

N. Ağazadə uşağın normal böyüməsi üçün düzgün qidalanmanın əhəmiyyətindən söz açır: “Yetərli və düzgün qidalanma, tərkibində kalsium, sink olan qidaların, balıq, süd, yumurta, meyvə və tərəvəzlərin qəbulu, D vitaminin yetərli olması vacibdir. Düzgün yuxu rejimi, idman, psixoloji məsələlər də əhəmiyyət kəsb edir”.

Geyimlərinin ölçüsündə fərq yoxdursa…

Endokrinoloq xəbərdarlıq edir ki, uşaq yaşıdlarından boyda geri qalırsa, son bir ildə geyindiyi geyimlərin ölçülərində dəyişiklik yoxdursa, deməli, böyümə ilə bağlı bir problem var. Bu zaman valideynlər narahat olmalı və vaxtında uşaq endokrinoloquna müraciət etməlidirlər.

Autizm xəstəliyi adətən 3 yaşından öncə başlayır və ömür boyu çəkir. Münasibət problemləri yaradan və beynin inkişafına maneə olan xəstəlik növüdür.

Bagcam.az Medicina.az-a istinadən xəbər verir ki, bu zaman beyinin müxtəlif bölgələri bir arada çalışa bilmir. Belə uşaqlar insanlarla əlaqə qurmaqda çətinlik çəkirlər. Erkən diaqnoz və müalicə bu münasibət çətinliyinin azalmasında təsirli olur.

Yaranma səbəbi tam olaraq bilinmir. Bəzi elm adamları bunun genetika ilə bağlı olduğunu düşünür, ancaq hazırda məhz hansı genin buna səbəb olduğu araşdırılır.

Bəzi araşdırmalar isə buna müəyyən dərmanların səbəb olduğunu vurğulayırlar.

Bəs autzim xəstəliyinin əlamətləri nədir?

Autizmdə aşağıdakı əlamətlərin bəziləri yüngül və ya şiddətli şəkildə özünü göstərir. Hər bir simptomun təsiri də digərindən fərqli ola bilər.

-Diqqət toplamaq çətinliyi olur ki, bu zaman da gözünü bir nöqtəyə dikərək ya baxa bilmir, ya da bu çox az halda olur.

-Autizmli uşaqlar ətrafa qarşı maraqsızdırlar.

-Adı səsləndiyi zaman reaksiya vermirlər.

-Ya hədsiz hərəkətli, ya da hərəkətsiz olurlar.

-Bəziləri təmasa icazə vermirlər və xoşalmırlar.

-Bir ortama daxil olduqları zaman əksər zaman insanları deyil, cansız varlıqları seçirlər.

-Təqlid bacarıqları olmur.

-Söylənənləri tutuquşu kimi təkrarlayırlar.

-Uyğunsuz məqamda gülə bilərlər.

-Streotipləri var (Əl çırpma, tullanma, öz ətrafında dönmə, barmaq uclarında yerimək və s. kimi).

-Oyuncaqlarla lazımi qaydada oynamırlar.

-Hər zaman eyni oyunlara üstünlük verirlər.

-Bəziləri çox inadkardır.

-Bəziləri hətta soyuğa, istiyə qarşı reaksiya verməyə bilər.

-Səbrsiz olurlar.

Valideynlər hansı yaşdan etibarən uşağının digərlərindən fərqli olduğunu anlaya bilərlər?

Körpənin ikinci ayında heç bir dinləmə və göz təmasının olmaması

4-5 aylarda ana, ataya qarşı sevincli səslə və ya gülərək qarşılıq verməmək

8-9 aylarda qarşılıqlı münasibət qurmamaq

Özü işarət etmək yerinə digərinin əlindən istifadə edərək nəsə göstərmək

12 ayda ən az bir-iki kəlmə ilə də olsa münasibət qurmamaq

2 yaşında təqlid oyunu oynamamaq

36-48 aylarda kim, harada, nə üçün suallarına cavab verməmək

Bəs müalicə necə aparılır?

Müalicənin ilk məqsədi münasibət bacarıqlarını maksimum ikişaf etdirməkdir. Erkən diaqnoz və müalicə uşaqların inkişafına kömək olur.

Mövzu ilə bağlı defektoloq loqoped Şəfəq Məmmədovanın sözlərinə görə, autizm sindromu olan şəxsə diaqnoz qoyulduqdan sonra təlimlərə başlanılmalı və sosial həyata rahat və asan adaptasiya olmaqları üçün çalışılmalıdır.

“Göz təması qurmaq üçün kömək edəcək təlimçi ilə işə başlamaq lazımdır. Şəxsin alıcı dili qabiliyyəti olmalıdır. Biz onların sözlərin mənasını dərk etməsinə yardımçı oluruq. Məsələn, çalışırıq ki, inək dediyimiz zaman bunu anlaya bilsin və ya səsini çıxara bilsin və ya alma dedikdə bunu anlasın ki, qarşısında iki şəkil olduğu zaman meyvəni tanıya bilsin. Bundan sonra artıq danışmaq təlimlərinə başlayırıq. Belə uşaqların diqqətini toplaya bilməsi üçün anlatmaq istədiyimiz mövzunu 2, 3 hətta 5 dəfə də deyə bilərik, yetər ki, fikirlərini cəmləşdirsin. Bu zaman istədiyimiz nəticəni əldə edə bilərik”, – deyə Məmmədova bildirib.

Loqoped autizm sindromlu uşaqların yaşıdları kimi normal həyat yaşaya biləcəyini də vurğulayıb:

“Belə şəxslər də digər sağlam insanlar kimi həyatlarına davam edə bilərlər. Sadəcə müəyyən dövrlərdə yenidən köməkçi təlimə ehtiyacı ola bilər. Uşaqlıqdan yeniyetməlik dövrünə keçilən zaman uşaqların hər birində dəyişikliklər olur ki, həmçinin belə sindromlu şəxslərə də biz dəstək oluruq”.
Bu təlimlərin qiymətindən də bəhs edən Şəfəq xanım Türkiyədə daha baha olduğunu qeyd edib:
“Azərbaycanda bir seans ortalama 20 manat, Türkiyədə ortalama 150 tl-dir. Həftədə ən az 40 seans olaraq uşağın diaqnozu qaldırılana qədər gərək duyulur”.

Amerikan Pediatr Akademiyası da uşağın xarakterinin və davranışlarının inkişafı üçün təlimlərin vacib olduğunu bildirərək bəzi əsas strategiyalar toplusunu media vasitəsilə valideynlərə tövsiyə edib:

Davranışı inkişaf etdirən təlim – Bunun üçün uşaq ilk olaraq pozitiv dəstək görməlidir. Daha sonra özünə kömək və sosial bacarıqlar təhsilini almalıdır. Artıq tətbiq ediləcək analiz, otistik münasibət əngəlli uşaqların müalicə və təhsili, duyğusal inteqrasiya kimi müxtəlif müalicə növləri var.

Xüsusi terapiyalar – bunlar danışmaq, məşq və fiziki terapiyalardır. Bunlar autizmi idarə edəcək vacib nüanslardır və hər biri uşağın müalicəsinin mərhələlərinə daxil edilir. Bu onların daha yaxşı danışa bilməsi, bacarıqlarından daha yaxşı istifadə edə bilməsi üçün istifadə edilir.

Məşq terapiyası autizmli uşaqların duyğulardan (görmə, eşitmə, toxunma, iyləmə) gələn məlumatı daha idarə edilə biləcək yollarla istifadə edə bilməsinə kömək edir.

Təəssüf ki, bu vəziyyətdə uşaq qədər validyenlər də həm maddi, həm mənəvi cəhətdən çox əziyyət çəkirlər. Bəzən isə diaqnozu gizlədirlər və övladlarını sosial həyata adaptasiya etməkdənsə, daha da kənarlaşdırırlar.

Demək olar ki, bütün analar infeksiyanı mütləq havanın soyuqluğu, üşütmə və mikrobla əlaqələndirirlər. Nəsə qaydasında getməyəndə və ya hər hansı problemi insanlar təbiətlə əlaqələndirilər. Bu, bizi sanki məsuliyyətdən azad edir. Bəs əsl səbəb nədir? Bagcam.az Ailem.az-a istinadən türkiyəli allerqoloq Yonca Tabakın bu barədə fikirlərini təqdim edir.

Xəstəliklər daha çox qışda olur, yoxsa yazda?

Həkim bildirir ki, həqiqətən də qış ayları virusların asanlıqla yayıldığı dövrdür. Məktəb kimi qapalı mühitlərdə viruslar yayıldığından uşaqlar daha tez xəstələnirlər: “Uşaqların çoxu bunun öhdəsindən asanlıqla gəlir, digərləri isə yox. Ən vacib məqam isə qış aylarında uşaqların xəstə olmasına alışmağımızdır. Bəs havalar isinəndə? Yaz-yay aylarında uşaqlar tətilə getdiyi, hava isti olduğu halda yüksək hərarət, qızdırma, öskürək, boğaz ağrıları müşahidə edilir. Bu yerdə vacib bir məqama toxunmaq lazımdır. Hər xəstəlik virus qaynaqlı deyil və soyuqlama başqa uşaqdan mikroba yoluxma nəticəsində yaranmır. Üstəlik, havanın isti olduğu vaxtlarda badamcıq iltihabı çox zaman virus deyil, bakteriya dediyimiz, antibiotiksiz keçmə ehtimalı aşağı mikrobun fəaliyyət qazanması nəticəsində meydana çıxır. Bu bakteriya çox vaxt bizim öz vücudumuzda onsuz da olan, səssiz-sədasız gözləyən bir bakteriyadır”.

İnsanın ağız və boğaz yolunda milyonlarla bakteriya yaşayır. Bunların bəziləri xəstəlik yaratma potensialına malik bakterialardır, bir çoxu isə “sağlam flora bakteriyaları” dediyimiz xəstəlik yaratmayan, tam əksinə, xəstəliklərin qarşısını alan mikroblardır: “Bu dost bakteriyalarla xəstəlik yaradanlar arasındakı tarazlıq qorunduğu müddətdə problem ortaya çıxmır. Lakin hər hansı formada dost bakteriyalar zərər görür və xəstəlik yaradanlar fəaliyyətə keçir. Bax, bu zaman problemlər yaranır. Xaricdən mikrob qəbul etmədən belə, öz mikrobumuzla xəstələnirik”.

Sağlam bakteriyalar həssasdırlar, qorunmaq istəyirlər

Uşaqlarda ağız və boğazdakı sağlam flora tarazlığını pozan ən əhəmiyyətli faktor reflüksdür. Reflüks mədə turşuluğunun hər hansı formada ağız-boğaz yoluna qayıtmasıdır. Həkim bildirir ki, mədədəki bu turşu xəstəlik yaradanlarla müqayisədə çox həssas və kövrək olan sağlam dost bakteriyalara sürətlə zərər verir: “Sağlam bakteriyalar öldükdə və sayı azaldıqca aranı nəzarətsiz görən xəstəlik yaradan mikroblar fürsəti əldən vermirlər və boğaz iltihabı özünü göstərir. Reflükslə bağlı boğaz iltihabı yaz-qış tanımır. 40 dərəcə istidə belə, ola bilər. Üstəlik, uşaqlarda reflüksü inkişaf etdirən ən əhəmiyyətli faktor pis qidalanmaqdır. Ona görə də uşaqlara qarşı daha diqqətli olmaq lazımdır. Kafein ehtiva edən kakaolu qidalar, şokoladlı şirniyyatlar, qəhvə, qazlı, buzlu içkilər, dondurmalar, hamburger, pizza, kartof qızartması, ketçup, mayonez və bunlara bənzər bir çox qidalar gizli reflüks yaradan ünsürlərdir”.

Buna görə də allerqoloq yaz-yay aylarında uşaqların sadə formada qidalanmasını məsləhət görür. O, süfrələrdə sobada bişən, az yağlı, az souslu qidaların, təzə meyvə-tərəvəzin bol olmasını məsləhət görür: “Uşağınızın qazlı və soyuq içkilər yerinə sadə su içməsini təmin edin. Dondurmanın paketdə və şokoladlı olanını deyil, sadə və meyvəli olanına üstünlük verin. Bütün günü yemək yaxşı hal deyil. Yemək saatlarına sadiq qalın. Uşağınızın yatmazdan əvvəlki 2-3 saatda yeməsinə icazə verməyin. Yemək sonrası dərhal hovuz və ya dəniz kimi fiziki fəaliyyət tələb edən yerlərdən çəkindirin. Yeməkdən sonra ən az 1 saat uşağınızın sakit bir zaman keçirməsini təmin edin”.

Sağlam ailənin sağlam övladı olur

Ailənin sağlam olması uşaqların sağlam olması deməkdir. Unutmaq olmaz ki, uşaq deyiləni deyil, gördüyünü edir. Uşağınızın sağlam qidalanmasını istəyirsinizsə, özünüzdən başlayın. Bir çox qərb ölkəsində yeniyetmələrin 30 faizi ən az həftədə 1 dəfə reflüks şikayəti ilə həkimə müraciət edir. Bu isə o deməkdir ki, son illər bu xəstəliyin sayı artıb. Ona görə özünüz və uşağınız üçün yaz-yay aylarını ancaq yemək-içmək zamanı deyil, sağlam həyat tərzi üçün fürsətə çevirin.

Uşaq göz yaşına çox az insan biganə qala bilər, amma bəzi valideynlər elə düşünür ki, göz yaşları müvəqqətidir və nəticədə yanlış münasibət göstərirlər.

Körpənin sevimli oyuncağı sındı, onu bağçada incitdilər, ya da o enerji ilə doludur və yatmaq istəmir, amma artıq gecdir… Belə şəraitdə – ən təbii reaksiya ağlamaqdır. Çünki, o hələ hisslərini başqa cür ifadə edə bilmir. Bəs biz valideynlər belə vəziyyətdə necə davranırıq? Nələri səhv edirik, gəlin aydınlaşdıraq.

Qışqırmaq və qadağan etmək

Bu üsul, ən faydasız üsuldur. Səsinizi ucaltmaq – belə vəziyyətdə heç uğurlu ideya deyil. Bununla onun ağlamağı dayanmayacaq, əksinə isterikaya keçəcək. Dərhal dayandırmağı tələb etməyin. Birincisi, bir qayda olaraq, bu yerinə yetirilməzdir, ikincisi, qadağa – uşaqda qəzəb və narazılığın toplanmasına səbəb olur. Nəticədə, zamanla uşaqla ünsiyyətiniz çox çətinləşə bilər.

Hər xırdalığa narahat olmaq

Oğlunuz oynayan zaman ayağını zədələdi? Ona tərəf həyəcanla qaçaraq, onun necə zavallı və diqqətsiz olduğunu deməyə tələsməyin. Sakitliyi gözləyin. Yaraya baxın və vəziyyəti aydınlaşdırın. Valideynlərin həyəcanlı olmamasını görən uşaq, tez özünə gələcək. Yaralar və siyirmələr demək olar ki, uşaqlarda daimi haldır. Necə deyərlər: “Uşaq yıxılaraq böyüyər”. Əgər hər dəfə həyəcana düşərək, söz-söhbət yaratsaq, körpənin inkişafına, onun hər hansı xoşagəlməz hadisənin öhdəsindən gələ bilməməsinə, mənfi təsir göstərə bilər.

Qıcıqlanmaq və ya istehza etmək

“Belə boş şeyə görə sızıldama!” deyərək, uşağın duyğularını qiymətdən salmayın. Uşaqların ağlaya biləcəyi ağrı, yorğunluq, kədər – az əhəmiyyətli problemlər deyil. Onlara hörmətlə yanaşmaq lazımdır ki, uşaq gələcəkdə onları dəf etməyi öyrənsin.

Laqeyd qalmaq

Gözyaşlarına “özü sakitləşəcək” düşünərək, heç diqqət yetirməmək də olmaz. Uşaqlar əksər hallarda elə-belə ağlamırlar, səbəb həmişə var, onu tapmağa çalışmaq lazımdır. Laqeydliklə, aranızda olan xoş münasibətlərlə risk edə bilərsiniz. Yəni, övladınız düşünə bilər ki, onların hissləri sizin üçün maraqsızdır və nəticədə özlərinə qapanaraq, sizə güvənməyəcəklər.

Mənbə: analar.az

– Ana, mənə kukla al…

5-6 yaşlarında bir oğlan uşağı deyirdi bu sözləri. Ana isə oğlunun bu “kiçik” istəyini tez yerinə yetirib, onu sevindirməyə tələsirdi…

Bu hadisəyə bir oyuncaq mağazasında şahid oldum və marağımı boğa bilməyib, həmin valideyndən oğluna nə üçün maşın deyil, gəlincik aldığını soruşdum. O isə “kukla da oyuncaqdı. Oğlum onunla oynamaq istəyirsə, burada qəribə nə var ki?”, – deyə gülərək uzaqlaşdı…

Uşağın oğlan, yoxsa qız olmasını təyin etmək olmur…

İctimaiyyət arasında bu kimi hallara vaxtaşırı rast gəlirik. Müşahidə edirsən ki, bəzi valideynlər azyaşlı oğlan uşaqları ilə qəribə rəftar edir, onun saçlarını qız kimi uzadır, elə geyindirirlər ki, həmin uşağın oğlan olduğunu qəti şəkildə müəyyən etmək mümkün olmur. Elə ailələr var ki, oğlan övladı yox, qız istəyirlər. Əgər arzularının əksinə, oğlan övladları doğulursa, onunla qız kimi rəftar edir, saçlarını uzadır, qız kimi geyindirirlər. Bəzi valideynlər üçün isə bu kimi davranışlar tamamilə əyləncə xarakteri daşıyır. Yəni bunu zarafat xatirinə edirlər və uşaqları ilə əylənirlər.

Belə hallar isə ictimaiyyət arasında birmənalı qarşılanmır. Maraqlıdır ki, fikrini dinlədiyimiz yaşlı insanlar məsələyə tamamilə mənfi, nisbətən gənc yaşda olanlar isə bir az loyal yanaşır, bu cür davranışların uşaqların psixologiyasına heç bir mənfi təsiri olmayacağını düşünürlər. Birinci qrupun fikrincə, ailədə oğlan uşaqlarının təlim-tərbiyəsinə ciddi diqqət yetirilməlidir. Hələ bir də müharibə şəraitində olan bir ölkədə yaşayırıqsa, oğlan uşaqlarımıza qız kimi bəzənmək deyil, kişi kimi vuruşmağı öyrənmək yaraşır.

Düşünür ki, bu, ananın əyləncəsidir

Bagcam.az xəbər verir ki, mövzu ilə bağlı Ailem.az-a danışan psixoloq Vəfa Əkbər ailələrimizdə rast gəlinən bu cür davranışların psixoloji məqamlarına aydınlıq gətirdi. Bildirdi ki, uşaqların tərbiyəsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Çünki hər bir şeyin təməli, məhz uşaqlıqdan qoyulur: “Ümumiyyətlə, bütün valideynləri bu sual narahat edir – biz övladımıza necə yanaşaq ki, gələcəkdə cinsiyyət seçimi qarşısında qalmasın və sağlam bir həyat sürsün? Məsələ burasındadır ki, oyuncaq seçimi və ya uşağın rəng seçimi onun daha sosial, daha sevincli böyüməsinə sadəcə təkan verir. Hansı oyuncaqla oynaması isə onun gələcəkdə peşəsinə, fəaliyyətinə təsir göstərə bilər. Bəzən valideynlər çox narahat olur ki, oğlanlar anasının kosmetik əşyalarından istifadə etməyə meyl edirlər. Tutaq ki, evdə balaca qız uşağı varsa, onun gəlinciyindən, yoxdursa, getdikləri mağazalarda gəlinciklə oynamağa meyl edir. Əslində uşaq başa düşmür ki, kosmetik vasitələr, gəlincik nə üçündür. Düşünür ki, bu, ananın əyləncəsidir, ananın oyuncağıdır. Bu zaman uşağı sadəcə başa salmaq lazımdır. Qadağa qoymaq lazım deyil. Nəyisə başa saldıqda isə demək lazımdır ki, bu, bəzək əşyasıdır, bundan qadınlar istifadə edir. Kişilər isə saat, qalstuk aksessuarlar taxır. Deyir ki, sən də böyüyəndə atan kimi bu aksessuarlardan istifadə edəcəksən”.

Qadağan olunan meyvə şirin olur …

V. Əkbərin sözlərinə görə, valideyn oğlunu doğru tərbiyə edərsə, təbii ki, çox problemlə rastlaşmayacaq: “Əgər oğlan uşağı gəlinciklərə meyl edirsə və valideyn bunu qadağan edirsə, qışqıraraq, bağıraraq onu qorxudur və ya qadağa qoyaraq reaksiya verirsə, uşaq daha çox o şeylərə meyl edəcək. Çünki qadağan olunan meyvə həmişə şirin olur. Əksinə, bu enerjini başqa bir şeyə sərf edə bilərik. Hazırda elə bir dövrdəyik ki, oğlanlar üçün də oyuncaq seçimi boldur. Hansısa bir cizgi filminin qəhrəmanları var kukla formasında, onlar alına bilər. Əgər uşağın həvəsi varsa ona, o həvəsi ötürmək lazımdır. Səhv enerji yanlış seçimə gətirib çıxarır”.

Uşaqda öz cinsinə qarşı nifrət yaranacaq

Mütəxəssis vurğulayır ki, ümumiyyətlə, valideyn diqqətli, müşahidəçi olmalıdır, uşağında baş verən dəyişiklikləri dərhal bilməlidir: “Valideyni nəsə narahat edirsə, mütləq özü müdaxilə etmədən bir psixoloqa müraciət etməlidir. Əgər oğlan uşağının qız oyuncaqlarına, boyalara aşırı dərəcədə marağı varsa, bunun da kökündə qadağa yatır. Buna görə də psixoloqa müraciət etmək lazımdır və bundan qorxmaq lazım deyil. Əgər uşaqda hansısa hormonal problemlər başlayıbsa, tutaq ki, ailədə hansısa problemlər var, ana döyülən, ya ataya xəyanət edəndirsə, bununla yanaşı ata daim əzilmiş formadadır, evdə ata arxetipi yoxdursa, mütləq şəkildə o uşaqda öz cinsinə qarşı nifrət yaranacaq. Və o nifrət daha çox qadın əşyalarına, qadın olmağa meylə yönələcək. Başlayacaq o söhbətlərə qulaq asmağa, qeybət etməyə ki, bunlar valideyni narahat etməlidir. Bu zaman da mütəxəssisə müraciət edib, peşəkar yardım almaq mütləqdir”.

Mütəxəssislərin fikrinə əsasən, yaşadığı mühit, düşdüyü şərait yetkin yaşda cinsi orientasiyanın dəyişməsinə səbəb ola bilir. Cəmiyyətdə gördüyü, rastlaşdığı mənfi nümunələr mütləq uşaq psixologiyasına təsir göstərir. Burada ailədaxili problemlər və ya hansısa ətraf psixofaktorun təsir nəticəsi də danılmazdır. Həmçinin uşaq yaşlarında ailədə yetərli sevgi, qayğı görməyən oğlan uşaqları daha çox biseksuallığa meylli olur.

Balaca qız olarkən, məktəbdəki ilk günümdə qərar verdim və evə gələn kimi ana və atama “böyüyəndə müəllimə olacam” demişdim. Bu hədəfimdən heç yayınmadım və müəllimə oldum. Həm normal sinif dərslərində, həm də təhsil müddətində terapiya və dəsəyə daha çox ehtiyac duyan şagirdlər üçün açılan terapiya siniflərində müəlliməlik etdim. Lakin təcrübələrimin sonunda başa düşdüm ki, mövcud təhsil sistemi bir çox uşaq üçün olduqca yetərsiz qalır. Beləcə işdən çıxaraq 5 oğlumu evimizdə məktəbsiz təhsil metodu ilə hazırlamağa başladım. Mətbəx masası ətrafında oturub lövhədə dərs izah etmək və bu kimi şeylər yox idi. Oturub onlara, oxumağı, yazmağı, sayı saymağı öyrətmədim. Hətta hər hansı bir formada bunları özbaşıma planlamadım. Bunun yerinə günlərini necə keçirmək istədiklərinə qərar verdilər. Dərədə dovşan tutmaq, elektronik əşyalar düzəltmək və ya musiqi alətində ifa etmək kimi. Etdiyim şey sadəcə uşaqların öyrənməyi içlərindən gəldiyi şəkildə sevdiklərinə dair instinktlərimi dinləmək və buna güvənməkdi. Maraqları olan mövzularda irəliləyə bilmələri onları üçün maddi qaynaq və vasitələrlə təmin etdim.

Kompüterimiz yox idi. Ən böyük oğlum Joel (33) 14 yaşına qədər kompüter görmədi, amma informasiya texnologiyaları sahəsində doktorantura təhsili var. İlk universitet diplomunu alanda, 18 yaşı var idi, indi Google şirkətində çalışır.

Bütün uşaqlarım xoşbəxt, sağlam və uğurlu şəxslər oldular. İkinci oğlum Dionun (31) sosial xidmətlər üzrə diplomu var və kimsəsiz uşaqlarla maraqlanır. Tali (25) konservatoriyada müasir musiqi üzrə təhsil alıb. Liam (20) isə nalbənd oldu. Bir atın ayağına sadəcə on saniyə baxıb ona ən uyğun nalı hazırlaya bilən bacarıqlı nalbənddir. Erik (18) də qardaşı kimi konservatoriyaya getmək istəyir. Bəzi insanlar uşaqlarım üçün qurduğum xəyalları soruşur. Mən oğullarımın sadəcə həyəcan keçirmələrini istədim. Öz həyatlarına dair həyəcan keçirmələrini… Müəllimliklə bağlı xəyal qırıqlıqlarım işə ilk günlərdə başlamışdı. Birinci siniflərə dərs deyərkən bütün dəstəyimə və maraqlanmağıma baxmayaraq altı ay müddətində hər gün ağlayan balaca qız şagirdim var idi. İki il sonra məktəbin terapiya mərkəzində işləməyə başladığımda bu balaca qız oradaydı və elə travma almışdı ki, nə oxuyub, yaza bilir, nə də akademik mövzuda irəliləyə bilir.

Məktəbimizin olduğu ərazidən məsuliyyətli olan müfəttişlə birlikdə məktəbə gedib-gələrkən ona bir gün bu sualı verdim:

– “5-6 yaşına gəlmiş bir çox uşağın məktəbə hələ hazır olmadıqlarını düşünürəm. Öz uşaqlarımı məktəbə göndərməsəm sizcə nə olar?”

– “Heç bir şey olmaz” dedi.

– “Sən bir müəllimsən. Başqa insanların 30 övladına müəllimlik edib, öz uşaqlarına təhsil verə bilməyəcəyini kim deyə bilər?”

O vaxtlar tək məqsədim uşaqlarımı sinif təhsilinə hazır olduqlarını düşünənə qədər evdə saxlamaq idi. Metod olaraq da klassik öyrənmə metodundan istifadə edərəm deyirdim. Bu üsul böyük oğlumda daha çox işə yaramışdı. Akademik düşünə bilən və “mənə beş daş verə bilərsənmi?” ya da “altı ədən çubuq say” deyildiyində cavab verən bir uşaq. Ancaq ailəm genişləndi və digər oğullarım dünyaya gəldiklərində bununla heç maraqlanmadılar. Məsələn, Dion kiçik evlər inşa etməkdən çox zövq alırdı. Tali isə danışmadığı halda, mahnı oxuya bilirdi. Bir dəqiqə də olsa yerində oturmaz, bütün gün musiqi alətində ifa edirdi. Məktəbdə uşaqların 20 dəqiqəlik müddətdə öyrəndiklərini öyrənmişdim, amma mənim uşaqlarım bir şeyə maraq saldıqlarında altı aydan tez onu buraxmaq istəmirdilər. Zamanla universitetdə öyrəndiklərimin hamısını bir kənara qoydum və onları müşahidə eləməyə, hansı mövzuda həyəcanlandıqlarını tapmağa və o yolda onlara kömək olacağını düşündüyüm şeylərlə onları təmin etməyə çalışdım. Bəzən musiqi dərsləri aldırdım, bəzən elektronik alətlər aldım. Bütün pedoqoq rolum bu idi. Sonralar uzaqdan təhsil proqramlarına qatıldılar. Bunların hamısı zəruri ehtiyac olanda və onlar istədiyi vaxtlarda edildi. Məktəb müfəttişi ilə psixoloq mütəmadi olaraq ziyarətimizə gəlirdilər. Müəllim olan həyat yoldaşım Alan da mənə çox dəstək verirdi.

Müxtəlif oyun və idman qruplarına üzv olmağımıza və bir çox dostu olmasına baxmaayaraq oğlum 8 yaşında olanda bəzi sosial fəaliyyətlərdən geri qaldığını düşünərək özü məktəbə getmək istədiyini söylədi. Məktəbə başladığında gördük ki, oğlumuz akademik baxımdan yaşıdlarından iki il qabaqdadı və məktəbdəki hər kəslə nəzakətlə davranan uşaqdır. Bir il müddətində davam dən yaşıdlarının təzyiqi, küçümsəmələr səbəbilə oğlum məktəbdən çıxdı. Hələ də həyatının ən bərbad ili olduğunu söyləyir. Digər uşaqlarımdan heç biri məktəbi yoxlamaq istəmədilər.

Əlbəttə, uşaqlarımı böyütmə üsulumla bağlı çox tənqidlərə məruz qaldım. İnsanlar məktəbsiz təhsil alan uşaqların işsiz qalacaqlarını, gələcəkdə etmək istədiyi peşəni seçmə şansının olmadığını və müdirin sizə söylədiklərini etmək məcburiyyətində olduğunuzu düşünürlər. Ancaq əslində həqiqi həyatda siz də iş verən biri ola bilərsiniz ya da öz işinizi qura bilərsiniz.

Bəli, məktəbsiz təhsil hər ailə üçün uyğun olmaya bilər. Bunun üçün valideynlərin uşaqlarıyla birlikdən olmaqdan zövq alması lazımdır. Sorğulayan  zehnə sahib olmaq və qeyri-adi həyat yaşamaq istəmələri də. Oğullarım mənim arzularımdan çox şey öyrəndilər. Əminəm məktəbə getsəydilər, terapiya siniflərindəki uşaqlar kimi olacaqdılar. Bu, onların özlərinə olan güvənlərini azaldıb gələcək uğurlarını da baltalaya bilərdi.

Uşaqların necə öyrəndiklərinə dair bir çox kitab var, ancaq mən həqiqətən bunun necə olduğunu kiminsə bildiyini düşünmürəm. İnandığım tək şey budur ki, tamamilə fərqli ehtiyaclara və maraq dairələrinə sahib 30 uşağı eyni sinfə qoyub, hamısının eyni formada öyrənmələrini gözləyə bilməzsiniz.

Mənbə: egitimpedia.com

İki yaşında oxumağı öyrənirlər, dörd yaşında Baxın musiqilərini ifa edirlər, 6 yaşında riyazi hesablamalar edirlər, səkkiz yaşında xarici dildə rahat danışa bilirlər. Sinif yoldaşları qısqanclıq keçirərkən, ana və ataları özlərini lotoreyadan böyük uduş qazanmış kimi hiss edirlər. Amma bu uşaqların kariyeraları böyük səs gətirəcəyinə, xəfif iç çəkməklə sona çatır.

Amerikanın elmdə ən bacarıqlı şagirdlərə verilən nüfuzlu mükafatı Westinghouse Science Talent Search mükafatı  ilk dəfə 1942-ci ildə verilib. 1994-cü ilə qədər yaşından artıq inkişaf göstərmiş uğurlu iki mindən artıq gənc müsabiqəyə namizəd göstərildi. Ancaq bu namizədlərin sadəcə yüzdə biri Milli Elmlər Akademiyasına daxil ola bildi, sadəcə səkkizi mükafat qazandı.

Möhtəşəm uşaqlar çox nadir hallarda dünyanı dəyişdirən dahilərə çevirilirlər. Onların cəmiyyət içində işə yaraya bilmələrini təmin edəcək sosial  və emosional bacarıqlardan yoxsun olduqlarını hesab edirik. Ancaq, məlumatlara baxdığımızda bu açıqlama yetərsiz qalır: Bacarıqlı uşaqların dörddə birindən daha azının sosial və emosional problemləri var. Böyük əksəriyyəti son dərəcə uyğun uşaqlardır; əyləncədə də ən az hecalama yarışmasında olduqları qədər rahat və uğurludular.

Bu uşaqlar xüsusi olmağı öyrənmədikləri üçün geri qalırlar. Həmişə valideynləri tərəfindən təsdiqlənmək və müəllimlərinin heyranlığını qazanmaq üçün cəhdlər göstərirlər. Bunun nəticəsində Carnagie Hall-da səhnəyə çıxırlar, şahmat üzrə qalib olurlar, amma gözləmədikləri bir şeylə qarşılaşırlar: təcrübə edərək mükəmmələ çatmaq olar, amma bu, ortaya yeni şey çıxartmaz.

Bacarıqlı uşaqlar Mozartın əsərlərini çox gözəl çala bilərlər, amma çox nadir olaraq öz musiqilərini bəstələyə bilərlər. Bütün enerjilərini mövcud biliklərə xərcləyər, yeni anlayışlar inkifat etdirməzlər. Öz qaydalarını icad etməkdəndirsə, kodlanmış qaydalar çərçivəsində hərəkət edirlər. Araşdırmalar yaradıcı uşaqların çox vaxt müəllimlərinin göz bəbəyi olduqlarını və buna görə də sərbəst fikirlərini özlərinə saxlamağı öyrəndiklərini göstərir. Tənqidçi William Deresiewiczin ifadəsiylə, bu şagirdlər mükəmməl bir qoyun olurlar.

Möhtəşəm uşaqların çoxu yetkin olduqlarında öz sahələrində mütəxəssis olurlar, iştirak etdikləri tədbirlərdə liderliyə qədər yüksəlirlər. Psixoloq Ellen Winner “bacarıqlı uşaqların sadəcə çox az qismi cığır açan, yaradıcı yetkinlər olurlar” deyir. “Və bunu ancaq, bir sahəni yenidən var edən yetkinə dönüşərək bacarırlar”.

Möhtəşəm uşaqların çoxu bu irəliləyişi göstərə bilmirlər; qeyri-adi bacarıqlarını, problem yaşatmadan, işlərində parıldamaq üçün istifadə edilər. Yolunda getməyən tibb sistemini düzəltmək üçün mübarizə aparmadan xəstələrini yaxşılaşdıran həkim ya da müvəkkillərini haqsız cəzalara qarşı müdafiə edən, amma qanunları dəyişdirməklə məşğul olmayan vəkil olurlar.

Belə halda, yaradıcı uşaq böyütmək üçün nə etmək lazımdır? Uşaqları, təhsil sistemində ən yaradıcı ilk yüzdə beşə girən ailələr ilə uşaqları hər hansı qeydi-adi yaradıcılığa sahib olmayan ailələri qarşılaşdıran tətqiqat aparıldı. Sıravi uşaqların ailələrinin, uşaqlarının dərs oxuma və yatmağa getmə saatlarının bəlli olması kimi ortalama altı qaydası var. Yaradıcı uşaqların ailələrinin isə ortalama qayda sayı birdən azdı.

Yaradıcılığın bəslənməsi çətin ola bilər, amma köstəklənməsi çox asandır. Valideynlər qaydaları sərhədləyərək, uşaqlarını özləri adına düşünməyə ürəkləndiridilər. Harvardda psixoloq olan Teresa Amabile bu ailələrin “müəyyən qaydalar qoymaqdansa, əxlaqi dəyərləri vurğuladıqlarını” söyləyir.

Elə olsa belə, bu valideynlər öz dəyərlərini uşaqlarına məcburi aşılamırdılar. Amerikanın yaradıcı memarlarını, çox bacarıqlı, amma xüsusiliyi olmayan yaşıdlarıyla qarşılaşdıran psixoloqlar, yaradıcı memaraların ailələrinin xüsusi yönü olduğunu ortaya çıxarmışdılar: Bu ailələrdə “Şəxsin öz etik dəyərlərini inkişaf etdirməsi vurğulanırdı”.

Bəli bu valideynlər uşaqlarını mükəmməl və uğurlu olmaları üçün ürəkləndirirdilər, amma eyni zamanda da onların “işlərini zövqlə etmələrini” istəyirdilər. Bu uşaqlar öz dəyərlərini tapıb ortaya çıxaracaq və öz maraq dairələrini kəşf edəcək qədər rahatdılar. Bu da onların yaradıcı yetkinlər olmasını təmin edirdi.

Bir uşağı yaradıcı olması üçün proqramlaşdıra bilməzsiniz. Müəyyən bir uğur əldə etmək üçün onla məşğul olmağı yoxlaya bilərsiniz, amma bunun nəticəsində ən yaxşı ehtimalla sadəcə həris robot əldə etmiş olarsınız. Uşaqlarınızın dünyaya xüsusi fikirlər qazandırmasını istəyirsinizsə, onları sizin deyil, öz arzularının ardından getmələri üçün rahat buraxmağınız lazımdır.

Mənbə: egitimpedia.com