Bir uşağın əsəbi olması üçün əgər genetik səbəblər yoxdursa, bunun təhsil və ətraf mühitlə əlaqəsi vardır. Əsəbililik halı öyrənilmiş bir vəziyyətdir. Madam ki, doğuşdan əsəbi doğulmurlar, bəs bəzi uşaqlar necə belə əsəbi ola bilir? Əlbəttə bu sualın cavabını tək səbəblə əlaqələndirə bilmərik. Bir çox səbəbi ola bilər. Bunlardan bəzilərini sizin üçün qeyd edəcəm:

Əgər uşağınızı əsəbi etmək istəyirsinizsə…

• Həmişə övladınızın yanında həyat yoldaşınızla münaqişə edin;
• Uşağınızın istəmədiyi bir şeyi ona məcburi elətdirin, qəbul etdirin;
• Uşağınızla inadlaşaraq həll yolları tapmasına köməkçi olmayın;
• Danışarkən onu dinləməyin. Eşitməzlikdən gəlin;
• Həddən artıq qoruyucu olun ki, uşaq başqası olmadan heç nə edə bilməyəcək vəziyyətə gəlsin;
• Uşağınızı etdiyi mənfi davranışlarında günahlandırın və danlayın;
• Uşağınıza vaxt ayırmayın.

Yuxarıda sadaladıqlarımı etsəniz, böyük ehtimalla əsəbi bir uşaq böyütmüş olacaqsınız.

Dəyərli ailələr, nəyi edib, nəyi etməyəcəyinizi bilmək uşaq təhsilində önəmli məlumatlardır.

Ancaq hər əsəbi uşaq anormal davranış göstərir deyə bilmərik. Məsələn, 3 yaş ətrafı uşaqlar inkişaf xüsusiyyətlərindən dolayı, normaldan daha çox əsəbi ola bilirlər.

3 yaşındakı bir uşaq ətrafında özündən kənar dünyanın varlığını və özünün o dünya içində bir fərd olduğunu qəbullanıb. Bu mərhələdə uşaq özünə xüsusi bir mənlik və cinsiyyət duyğusu inkişaf etdirməyə başlayar. 3 yaş dönəminə qədər adətən daha sakit olan uşaqlar bu mərhələdə tez-tez valideynlər ilə inadlaşmağa başlayır və axırda da əsəb krizləri yaşaya bilirlər. Ancaq bir çox ailə uşaqdakı bu dəyişimi anormal olduğunu düşünüb qayğılanmaqdadır. Bu mərhələdə uşağa qarşı uyğun reaksiya verilməlidir. Zaman keçdikcə ümumi əsəbi halı azalacaqdır.

Əgər 3 yaş dönəmini keçdiyi halda uşaqda əsəb halı davam edirsə, bir mütəxəssislə danışa bilərsiniz.

Mənbə: cocukgelisimi.gen.tr

İllərdir özüm haqqında böyük qarışıqlıq içərisindəyəm: Uşaqlığım və xüsusilə də yay tətillərim çox əyləncəlimi keçdi, yoxsa mənim üçün işgəncəmi idi? Universitetə gedənə qədər hər yay tətilində işləyirdim. Təhsil baxımından uğurlu idim, eyni zamanda “real həyatı” öyrənməyim lazım olduğunu düşünən bir ailə mühitində böyüdüm. Amma sadəcə ailəmin istəyi deyil, öz istəyim də işləməyimdə təsirli oldu.

Əvvəlcə kiçik cəhdlərlə başlayan öz işimi qurma macəralarım var idi, lakin bu uşağın əlindən heç kim tutmamışdı. Ən kiçik investisiya macəram böyük maqnit tapmaq və onun ucuna ip bağlayıb küçə-küçə gəzib maqnitin çəkdiyi metal parçalarını yığıb satmaq olmuşdu. Lakin bir-iki gün ərzində bu işin ən çox saqqız ala biləcək qədər pul qazandıra biləcəyini gördüm. Bu ilk macəram məktəb illərimin əvvəlinə təsadüf edir. Yenə məktəb illərimdə oyun kartları və oyuncaqlar satışında kiçik miqyaslı qazanclarım olmuşdu. Amma ilk “real təcrübəm” bir poşetçinin yanında köməkçi olaraq başlamağımdı deyə bilərəm.

Sonra məktəb illərimdə marketdə işləməyə başladım. Əsas küçədən əl arabasıyla gedib mal daşıyacaqdım və “dostlarıma görünə bilməzdim, çünki onlar oyun oynayarkən bu, mənə edilən haqqsızlıq idi, rüsvay olardım, uğurlu bir şagird idim, bu, olmazdı” formasında olan düşüncələr, tam da ön yeniyetməlik dönəmləridir. Çarəni aktyorluqda tapmışdım, tanınmamaq üçün əvvəlcə arxa küçələrdən birinə keçərək ətrafda olan kömür tozlarnı üzümə çəkər, əynimdəki geyimləri səliqəsiz edər və ağzıma da yanırmış kimi görünən yalançı siqaret qoyardım. Fərqli bir görünüş yaradaraq iki dükan arasında gedib-gəlirdim. Məqsəd tanınmamaq idi və bunu da bacarırdım. Dükana mal gəlməsin deyə dua edərdim.

İndi baxdığımda məni bu hala salanlara ara-sıra hirslənirəm. Amma qəribə bir formada mənim aktyorluğumun inkişafında oyun olsun deyə dəyişdirdiyim bu tiplərin təsiri böyükdü. Çalışarkən əzmli olmağı, çətin işlərdən qaçmamağı, alternativ həllər tapmağı burada öyrəndim. Yaşadığım ziddiyyət də buradadır. Bir yerlərdə işləyən uşaqları gördükcə onlara yazığım gəlmir, yazığım gəlməlidirmi, onu da bilmirəm. O uşağın mübarizəsinin hər şeydən üstün olduğunu düşünürəm.

İnsana ən böyük zövq verən şeylərdən biri isə yaşadığı təcrübələr mövzusunda tək olmadığının fərqinə vardığı andır. İllərdir böyük zövqlə izlədiyim Acar Baltaşın Handan Uşaklıgillə birlikdə yazdıqları kitabı gördüyümdə məndə nələrsə tərpənməyə başladı. Bəzən kitab evinə səbəbsiz gedərsiniz, amma bir anda bir kitab çıxar qarşınıza və sizə “mütləq al” deyə səslənər, “İlk işim” kitabı bax, bu həyəcanı yaratdı məndə.

Məqaləmi hazırda Layihə İdarəetmə Direktoru olan və ilk işinə çayçı olaraq başlayan Mehmet Nuri Nasliçin təcrübəsindən bir hissəylə nöqtələmək istəyirəm: “… Dörd fərqli iş yerindən bir dəqiqə içərisində gələn çay istəkləri, çay evinin qarşısında isti simiti soyutmadan, yemək istəyən bir müştəri, on dəqiqə öncə dəmlədiyiniz, amma beş dəqiqəyə daha ehtiyac duyan bir çay. Səmimi olduğunuz iş sahibinə ilk çayı apararkən, isti simiti ilə çay evinin qarşısında gözləyən müştərinin sərt baxışına, xüsusilə Trabzonda məruz qalmaq istəməzsiniz. Ancaq mütəmadi olaraq bu çıxılmaz vəziyyətin ortasında qalmaq və bunu həll etmək məcburiyyətində olduğunuzu bilmək, bir müddət sonra ən ideal koordinasiyanı təmin etməyinizə köməkçi olur. Bütün bu koordinasiya bacarığı, fərqli zaman dilimlərində fərqli ölkələrdə olan komandaları milyon dollarlıq layihələrdə böyük bir özgüvənlə idarə etməyinizi təmin edə bilər”.

Valideynlər olaraq gün gələcək, uşaqlarımızla birlikdə bu mövzu haqqında bir qərar verməyimiz lazım olacaq, lakin ondan əvvəl bir an özümüzə bu sualı verməyimiz lazım olacaq: Uşaqlarımızın vaxt keçirəcəkləri hansı mühit onlar üçün ən uyğunudur? Düşüncəniz zərər verməməsi üçün dizaynlanmış, plastik zəmin üzərinə qurulmuş, plastik oyuncaqların olduğu, təhlükədən izolyasiya edilmiş plastik parklardırm? Yoxsa qarşılarına nə çıxacağını bilmədikləri təbii mühitlər? Qısaca, valideynliyin qorumaqla eyniləşdiyi bu dövrdə həyata qarşı toxunulmazlıq qazanmış uşaqlar böyütmək üçün nə qədər cəzarətimiz var?

Mənbə: egitimpedia.com

Aşağıdakı iki görüntü, üç yaşındakı iki fərqli uşağın beyin axtarışına aiddir. Soldakı beyin sağdakı beyinə görə daha böyük, daha az nöqtəyə və qaranlıq bölgəyə sahibdir.

Nevroloqların dediyinə görə, bu böyük fərqin əsas səbəbi, analarının uşaqlara davranış formasındakı fərqliliklərdir.

Daha kiçik beyinə sahib olan uşaq ciddi etinasızlıq və istismara məruz qalmış kimi görünür.

Körpələrin beyinləri, ətrafları ilə əlaqəyə keçdikcə və ətraflarında necə var olacaqlarını öyrəndikcə böyüyür və inkişaf edir.

Uşaqlar ağlamalarının nəticəsi olaraq yeməyə və ya yuxuya qovuşduqlarında, emosional və fiziki ehtiyaclarını necə qarşılayacaqlarını anlamalarını təmin edən sinir yolları gücləndirilir. Ancaq ağlamalarına qarşılıq ala bilməyən və ya istismar edilən uşaqlar, bu vəziyyətdən daha fərqli dərslər çıxara bilərlər.

Mənfi şərtlər altında inkişaf etdirilmiş və gücləndirilmiş sinir yollar, uşaqları olduqları mənfi mühitlə başa çıxmağa hazırlayır, qayğıya və incə davranışlara reaksiya vermə bacarıqlarına zərər verə bilər.

Yeni yayımlanan bir araşdırmaya görə, yuxarıdakı görüntüdə sağ tərəfdə yer alan beyin, sol tərəfdəki beyində olan təməl bölgələrin bir qisminə sahib deyil.

Bu əskikliklərin nəticəsi çox açıqdır: Soldakı daha böyük beyinə sahib olan uşağın daha ağıllı olma və başqalarıyla empatiya qurma bacarığını inkişaf etdirmə ehtimalı, sağdakına nisbətən daha yüksəkdir.

Belə ciddi dərəcədə bir etinasızlıq halı çox pis nəticələrə yol aça bilər. Bu səviyyədə bir stimullaşdırılma əskikliyi, daha az sinir yolunun inkişaf etdirilməsinə səbəb olaraq öyrənməyə mane ola bilər.

Uşaq vaxtından valideynlə/qulluq edənlə bağ qura bilməmək, bu uşaqların başqaları ilə mənalı münasibətlər qurmaqda həmişə çətinlik çəkəcəkləri mənasına gəlir. Ancaq edilən araşdırmalar, zamanın nə qədər önəmli faktor olduğunu göstərir: Uşaq ikən övladlığa götürülən uşaqlar, gəzməyə başladıqdan sonra övladlıq verilən uşaqlara nisbətən daha böyük yaxşılaşma göstərir.

Lakin daha balaca beynə sahib olan uşağın narkotikə bağlı olma, şiddət tərkibli cinayətlərə qarışma, işsiz qalma və dövlət dəstəyinə bağlı olaraq yaşama ehtimalı daha yüksəkdir.

Eyni zamanda zehni və digər ciddi sağlamlıq problemlərinə sahib olma ehtimalı daha yüksəkdir.

Etinasızlıq və istismarın inkişaf edən beyin üzərindəki uzun müddətli təsirlərindən bəziləri bunlardır:

• Beynin sol yarımkürəsinin kifayət qədər inkişaf etməməsi depressiya riskini artıra bilər;
• Limbik sistemdə panik pozuqluğa və travma sonrası stress pozuqluğuna yol aça biləcək həssaslığın meydana gəlməsi;
• Hipokampüs (beyin çıxıntısı) və limbik anormallıqlar, dissosiyatif pozuqluqlar və yaddaş itkisi riskini artıran az böyümənin müşahidəsi;
• Diqqət əskikliyi hiperaktivit pozuqluğuna səbəb olduğu bilinən, beynin iki yarımkürəsi arasındakı əlaqənin zərər görməsi.

Mənbə: egitimpedia.com