Bir neçə ildir London Müasir Rəqs Məktəbinin müdavimlərindən biriyəm. 2016-cı ildə məktəbin qurucu direktor şərəfinə təşkil edilən mərasimdə danışmağa dəvət edildim və rəqsin məktəblərdəki rolu üzərinə nitq söyləməyə qərar verdim.

Danışmadan əvvəl, “Niyə təhsildə rəqs riyaziyyat qədər önəmlidir?” mövzu başlığını Twitterdə paylaşdım.  Aldığım bir neçə müsbət reaksiyanın yanında başlığa şübhə ilə yanaşanlar da oldu. Biri, “Bu, ən qısa danışıq olacaq?”, deyə sual verərkən, digəri isə “Ken, rəqs riyaziyyat qədər vacib deyil” dedi. Başqa tweetdə isə belə yazıldı: “Yəni? Telefon banandan dana önəmlidir. Qarışqalar isə hamam ördəkləri qədər önəmli deyil” (Bu cavab ən azından yaradıcıdır). Bəzi cavablar mövzuyla daha çox əlaqəliydi: “Elədir? Kimə görə, nəyə görə önəmli? Qeyd edim ki, riyaziyyat müəllimiyəm”.

Riyaziyyata qarşı deyiləm. Riyaziyyat insan ağlının böyük yaradıcı məcrasının imtina edilməz bir parçasıdır. Eyni zamanda rəqsin dinamikləriylə yaxından əlaqəsi var. Qarşı çıxmaqdandırsa, bu, uşağı bir bütün olaraq tərbiyələndirmək üçün bərabərlik tələb edən arqumentdir. Hər uşağın təhsilində, rəqs və digər sənət növlərinin; dil biliyi, riyaziyyat, fənn dərsləri və sosial elmlər ilə eyni əhəmiyyətdə olmasından  bəhs edirəm.

Rəqs nədir? Münasibətlərin, hisslərin və fikirlərin, hərəkət və ritm vasitəsilə fiziki ifadəsidir. Rəqsi kimsə icad etməyib. Tarix boyunca hər mədəniyyətin qəlbinin dərinliklərində yer almış rəqs, insanlığın nəbzinin bir parçasıdır. Bir çox növü, stili və ənənəni əhatə edir və eyni zamanda daim inkişaf edir. Oynadığı rollar, əyləndirməkdən müqəddəsliyə qədər uzanır və hər cür sosial məqsədi əhatə edir.

Bəzı insanlar rəqsin həyatda və təhsildə mühüm bir ünsür olduğunun fərqindədir. Dünyada Rəqs Təhsili: Rəqs, Gənclər və Dəyişim Üzərinə Perspektivlər adlı kitablarında tətqiqatçılar Charlotte Svendler Nielsen və Stephanie Burridge, bir-birindən çox fərqli mühitlərdə rəqsin əhəmiyyətilə bağlı ən yeni işləri bir araya gətiriblər: Finlandiyadan Cənubi Afrikaya, Qanadan Tayvana, Yeni Zellandiyadan Amerikaya… Rəqsin məktəblərdəki aşağı statusu qismən  zəkanı daha çox şifahi və riyazi mühakimə ilə əlaqələndirən ənənəvi akademik tədqiqatların yüksək statusundan qaynaqlanır. Nielsen və Burridge tərəfindən  toplanan işlər, rəqs etməyin hər yaşdan və sosial çevrədən insan üzərindəki dəyişim gücünü göstərir. Rəqs, sıxıntılı həyatlarda sevinc və sabitliyin təmin olunmasına kömək edir və məktəblərdə şiddətin yol açdığı gərginlikləri azalda bilir.

Bəzi professional rəqs qrupları məktəblər üçün proqramlar təklif edir. Bunlardan biri Rəqs Edən Siniflər-dir. New York mərkəzli mənfəət məqsədi güdməyən bu quruluş, salon rəqsini ölkənin ən problemli səmtlərindən bir neçəsinin məktəbinə gətirir. Bu təşkilat rəqs vasitəsilə, xüsusilə cinsiyyətlər arasındakı sosial münasibətləri inkişaf etdirməyi və iş birliyi, hörmət, mərhəmət qavramlarını aşılayaraq məktəblərin mədəniyyətlərini zənginləşdirməyi hədəfləyir.

Əlbəttə, məsələ təkcə rəqs deyil. Rəqs edən siniflərin uğuru, fiziki fəaliyyəti ilə öyrədici uğuru arasındakı əlaqənin sübutlanmış bir nümunəsidir. ABŞ-da çox məktəbdəki əsas meyl, riyaziyyat, fənn və İngilis dili lehinə zamanın artması adına bədən təhsili və bənzər dərslərdə qırılma istiqamətindədir. Bu tədbirlər, qərar verənin proqnozuna zidd olaraq, müvəffəqiyyət gətirmir.

Kinesiologiya və pediatriya sahələrində bir qrup tədqiqatçı fiziki fəaliyyətin məktəb yaşlarında olan uşaqlara təsirini əhatə edən 850-dən çox tədqiqatın geniş şəkildə araşdırmasını edib. Araşdırmaların çoxu həftədə 3-5 gün edilən 30-45 dəqiqəlik orta dərəcəli ya da ağır fiziki fəaliyyətin; fiziki ünsürlərlə yanaşı, depressiya, narahatlıq özünü dərketmə və akademik müvəffəqiyyətə necə təsir etdiyini ölçürdü. Araşdırmanı edən qrup bu kateqoriyalar istiqamətində güclü dəlillərə dayanaraq, şagirdlərin gündə ən az bir saatlıq orta dərəcəli  ya da ağır fiziki fəaliyyətə qatılmasını şiddətlə tövsiyə edib. Xüsusilə akademik uğuru dəyərləndirən araşdırmaçıların əlindəki məlumatlar bu nəticəni dəstəkləyir: “Fiziki fəaliyyətin yaddaş, konsentrasiya və sinifdəki davranışlar üzərində müsbət təsiri var”.

Mənbə: egitimpedia.com

Tesla, Space X, The Boring Company kimi şirkətlərini qurucusu olan Elon Musk, son dövrlərin haqqında ən çox danışılan sahibkarlarından biridir. Muskun təşəbbüsüylə edilən dünyanın ən güclü roketlərindən olan Falcon Heavy, Florida əyalətindəki Kennedy kosmos hərbi bazasından kosmosa göndərildi. Roketin göyə göndərilməsinin ən maraqlı yanı isə roketdə Tesla markalı idman maşının olması idi.

Elon Musk sadəcə qeyri-adi sahibkar deyil. Eyni zamanda 2014-cü ildə 5 uşağını da üstün uşaqlar üçün nüfuzlu məktəbdən çıxardaraq Amerika, Los Angelesda öz qurduğu gizli məktəbi “Ad Astara School”a göndərən atadır.

Latınca “Ulduzlara” mənasına gələn Ad Astra ilə bağlı məlumatlara nadir hallarda çatmaq olur. Musk 2015-ci ildə Pekin televizoruna verdiyi reportajda ilk dəfə məktəbi haqqında danışmışdı.

Reportajda “Bu məktəbdə bal yoxdur”, deyə açıqlama verən Musk, məktəbləri “montaj xətti” kimi görmək yerinə təhsilin özünü, uşaqların maraqlarına və bacarıqlarına uyğunlaşdırmağın daha məntiqli olduğunu deyib.

Bu müsahibəsindən sonra Musk Ad Astra haqqında bir daha hər hansı rəsmi açıqlama verməyib. Bu məktəbə gedən uşaqların ailələri də eyni şəkildə məktəb haqqında heç nə deməyiblər. Məktəbin ictimaiyyətə açıq hər hansı İnternet saytı, telefon nömrəsi ya da məktəbdə işləyən idarəçilərə və müəllimlərə dair hər hansı bir məlumat tapılmır.

Ancaq 2017-ci ildə “Ad Astra”nı gəzmək şansı əldə edən X Prize Fondunun başçısı Peter Diamandis məktəbin mənimsədiyi fəlsəfəni bütün dünyayla bölüşdü. Diamandisin “Ad Astra”ya girə bilməsinin əsas səbəbi isə Muskun X Prize Fondunun heyətində olması idi.

“31 uşaqdan ibarət bu kiçik məktəbdə sabit element varsa, o da uşaqlarımızın bir gün real həyatda qarşılaşa biləcəkləri senarilərinin etik və əxlaqi ölçüdə müzakirə edilməsidir”, deyə danışır Diamandis.

Diamandis  müəllimlərin şagirdlərdən soruşduqları suallara da belə bir nümunə verir:

“Qəsəbənin əksəriyyətinin bir fabrikdə işlədiyi, bir göl üzərindəki qəsəbə xəyal edin. Ancaq bu fabrik gölü çirkləndirir və bütün həyatı  öldürür. Nə edərsiniz? Fabrikin bağlanması hər kəsin işini itirəcəyi mənasına gəlir. Digər tərəfdən fabrikin işləməsi gölün yox olması və ölməsi mənasına gəlir. Bu cür nizamlı və təkrarlanan danışıqlar/oyunlar uşaqların dünyanı mühüm dərəcədə önəmli gözlə görmələrinə səbəb olur”.

İnkişaf etmiş texnologiyaların etik nəticələri haqqında tez-tez danışan Musk üçün bu tərz etik və əxlaqi hesablaşmalar heç də yad deyil.  Aydındır ki, “Ad Astra” da, şagirdlərinin bənzər tərzdə müzakirələrə girmələrinə təşviq edir.

Mənbə: egitimpedia.com

Dünyanın ən ağıllı insanı 10 yaşa xüsusi diqqət etməyimizi söyləyir.

Professor Dr. Michio Kaku dünyanın ən ağıllı insanı kimi tanınır. Uşaqlara texnologiyanı öyrətmək lazım olduğunu söyləyən Kaku, uşaqlara qoyulan İnternet qadağalarına qarşıdır. Bir də 10 yaşa xüsusi diqqət çəkir.

Dünyanın ən ağıllı insanlarından biri kimi tanınan fizik və yenilikçi Prof. Dr. Michio Kaku “Türk Təhsil Dərnəyi”nin Türkiyənin Gələcəyinə inanırıq: Gələcəyi Oxuyuruq adlı IV Beynəlxalq Təhsil Forumunun spikerlərindən biriydi.

Kaku ilə gələcəyin təhsil sistemini və peşələrini danışdıq. Kakuya görə bir çox peşəni gələcəkdə robotlar edəcək, amma müəllimlərin işini əlindən almayacaq.

Kakunun başda təhsil olmaqla gələcəyə dair danışdıqları…

Hər birimiz əslində doğuşdan elm insanıyıq, “niyə?” deyə soruşuruq. Uşaqların gələcəyi 10 yaşında başlayır. Bu yaşda ana-atanın xaricində başqa həyatlar kəşf edir, maraqlanmağa başlayırlar. Amma bu müddət 16 yaşında dayınır, elmi maraq bitir. Bunun birinci səbəbi ətrafın basqısıdır: “İnək olacaqsan? Niyə bir futbolçu ya da tanınmış adam olmursan?” deyirlər. İkinci səbəb əzbərə söykənən sistemdə elmin sıxıcı gəlməsidir. 10-16 yaş arasında uşaqlara ilham vermək, rol model tapmaq, elmi marağını öldürməmək və həyəcanlandırmaq lazımdır ki, bu maraq bütün yaşam müddətində davam etsin.

Təhsil sistemi 1950-ci illərdə necə yaşaya biləcəyimizi çox yaxşı öyrədir, amma gələcəkdəki dəyişikliklərə necə ayaq uyduracağımızla bağlı heç bir məlumat vermir.

İnformasiyaya hər kəs çata biləcək. Smartfonlar, dərs kitabları qalmayacaq. Google eynəkləri kimi kontakt lenslər olacaq. Şagirdi “göz qırpmaq”la bütün məlumatlara çatacaq. Bu da təhsili alt-üst edəcək. Şagird formulları əzbərləmək məcburiyyətində qalmayacaq. Bütün dərsliklər üç ölçülü olacaq. Əzbər olmayacaq. Buna görə də müəllim çox vacib olacaq. Müəllim bələdçilik edəcək, yol göstərəcək.

Şagirdin “dərsdə iştirak edə bilmədim” bəhanəsi olmayacaq. Dərs otağının divarına yansıdılacaq. İştirak edə bilmədiyiniz dərsdə başa düşmədikləriniz olarsa, robort müəllim izah edəcək. Amma şagirdləri başa düşə bilmədiyi, mentorluq edə bilmədiyi üçün həqiqi müəllimlərin yerini tuta bilməyəcək. Məktəblər, siniflər həmişə olacaq. Uşaqlar məktəblərdə həm İnternet, həm də sosial bacarıqları öyrənirlər.

İnternetdən uşaqları məhrum etsəniz, sosial olaraq uğursuz olarlar. Həm köhnə üsulla, yəni digər uşaqlarla birlikdə olub, qısqanclıq, paylaşmaq, mübahisə kimi insani duyğuları sosiallaşaraq yaşamalı, həm də sosial medianı öyrənməlidir.

Gələcəkdə universitet diplomu daha önəmli olacaq. Varlıq və rifah texnologiyadan və elmdən gələcək.

Gələcəyin ən böyük universiteti İcloud (bulud) olacaq. Günümüzdə belə MIT ya da Stanforddakı dərslərə İnternet vasitəsilə çatılır. Amma e-təhsili buraxanların sayı yüzdə 90-dır. Çünki burada ev tapşırığı, dəyərləndirmə, yönləndirmə yoxdur. Onlara bələdçilik edəcək heç kim yoxdur. Təhsildə uğurlu olmaq üçün əlaqə, fərdi toxunuş şərtdir. Bu səbəbdən də müəllimlər həmişə işdə olacaq.

Özünü təkrarlayan işlər robortlar tərəfindən həyata keçiriləcək. Amma bağbanlıq, polislik, inşaat işçisi kimi peşələr gələcəkdə həmişə olacaq. Yaradıcılıq, xəyal gücü tələb edən işlərdə robotlar işləməyəcək.

Zəkanın IQ ya da atanızın puluyla əlaqəsi yoxdur. Zəka gələcəyi görmək, gələcəyi düzəltmək deməkdir. Uğurlu və ağıllı insanlar, 10 il, 20 il sonrasını düşünür. Daha az ağıllılar “bu an üçün nə edə bilərəm?” deyir.

Gənclər hər şeyi Facebook-a yükləyir. 15-20 il içində hiss və xatirələr də SMS olaraq göndərilib, sosial mediada paylaşılacaq. İlk istifadəçilər uşaqlar olacaq. Bu gün Yaponiyada gənclər partilərdə qulaqlıq taxırlar, sizə maraq duyan varsa, qulaqlıqlar aşağı yuxarı qalxıb düşür.

Tualetlərdə çiplər olacaq və maye biopsiya edəcək. Xərçəng genlərinizdən tualet xəbər verəcək. Üç ölçülü dizaynları evinizin zalında edəcəksiniz. İnsan orqanlarını çapdan çıxara biləcəksiniz.

Mənbə: aileegitimi.net

Yeni araşdırmaya görə azyaşlı uşaqlar, təbii oyun ərazilərində oyun oynamaq fürsəti tapdıqlarında daha az depressiv olurlar.

2-5 yaş arasında dəyişən uşaq yuvalarının oyun ərazilərinə qum, çəmənlik, bitkilər və bu kimi digər şeylər yerləşdirildikdən əvvəl və sonra müşahidə edilib.  Uşaqlarda görülən, mızıldanmaq, kədərli görünmək kimi depressiv əlamətlər, araşdırmaçılar tərəfindən tətbiq edilən iki fərqli anketlə dərəcələndirilib.

British Columbia Universitetinin Tibb Fakültəsinin professor və tədqiqatçı Mariana Brussoni belə deyir: “Uşaqların, etdiyimiz dəyişikliyin əvvəli və sonrasına aid xallarını hesabladığımızda, göstərdikləri depressiv əlamətlərdə gözlə görünən azalma olduğunu müşahidə etdik”.

“Müəllimlərin uşaqlarla keçirdikləri zamanın xüsusiyyəti də inkişaf etdi. Müəllimlər vaxtlarını artıq bir-biriləriylə yola gedə bilməyən uşaqları ayırmağa çalışmaqla ya da uşaqları necə oynadacaqlarını düşünməklə keçirmirlər. Uşaqlarla daha yaxşı və yaxın münasibət qura bilirlər”, – deyir Doktor Brussoni.

Oyun ərazisini böyüdən və dəyişdirən bambuk bitkiləri və qum uşaqlara təbii materialları istifadə etmək və onlarla çox fərqli oyunlar oynamaq fürsəti verir” – deyə Doktor Brussoni əlavə edir.  “Oyun ərazilərindəki sabit alətlərdəki ən böyük sıxıntı, onlarla edə biləcəyiniz şeylərin sərhədli olmasıdır. Təbiət isə həqiqətən çox elastikdir”. Doktor Brussoni, bu araşdırmanın daha böyük uşaqlar üzərində ediləndə də bənzər nəticələr çıxacağını deyir.

“İnsanlar işin asanına qaçır. Kataloqlara baxır və bəlli oyun avadanlıqlarına sadiq qalırlar. Halbuki bunlar uşaqların oyunlarını daha irəliyə aparmır. Bundan əlavə araşdırmaların bizə göstərdiyinə görə, uşaqların həqiqətən kəşfetmələrinə nə də onların inkişafına fayda vermir”, – deyir Doktor Brussoni. Doktora görə təhlükəsizliyi ön plana çıxaran dizaynların olduğu oyun parklarında bir müddət sonra sıxılmağa başlayırlar.

Bəlkə də valideynlər uşaqlarının oynadıqları şeylərə daha yaxından baxmalı və özlərinə bu sualı verməlidilər: “Bir vaxtlar oynamağı sevdiyim şeylərə oxşayırmı?”

Mənbə: egitimpedia.com

Son vaxtlar azyaşlı uşaqlar arasında qızdırma halları çox müşahidə olunur. Hətta elə olur ki, qızdırma günlərlə davam edir, qızdırmasalıcı dərmanların isə heç bir köməyi olmur. Bəs görəsən azyaşlılar arasında çox rast gəlinən bu hal hansı xəstəliyin əlamətidir və uşaqların sağlamlığı üçün hansısa fəsadları ola bilərmi? Bagcam.az Ailem.az-a istinadən bununla bağlı pediatr Altay Abdullaoğlunun fikirlərini təqdim edir.

Həkim bildirir ki, bu, ən qorxulu xəstəliklərdən olan kavasaki xəstəliyinin əlaməti ola bilər. Kavasaki koronar damarların (ürəyi qidalandıran damarların) zədələnməsi ilə yaranan sistemik bir xəstəlikdir: “Xəstəliyin səbəbi tam olaraq aydınlaşdırlmamışdır. Lakin infeksion mənşəli olması böyük ehtimaldır. Əsasən 5 yaşından kiçik uşaqlarda rast gəlinir. Xəstəlik ən az 5 gündən artıq çəkən və səbəbi açıqlanmayan qızdırma ilə başlayır. Qızdırma ilə bərabər gözlərdə qızarıqlıq (konyuktivit) müşahidə olunur. Bunlarla yanaşı xəstədə boyun limfa düyünlərində böyümə, boğazda şişkinlik, qızarıqlıq, quru, çatlamış, parlaq, şişkin dodaqlar, qırmızı dil (çiyələk dili), ətraflarda, gövdədə səpkilər, əllərdə və ayaqlarda şişkinlik və bundan bir müddət sonra barmaq uclarında soyulma əlamətləri müşahidə olunur”.

A. Abdullaoğlu deyir ki, kavasaki xəstəliyinin ən ciddi əlaməti koronar damarlarda və ürəkdə baş verən dəyişikliklərdir – koronar anevrizma: “Xəstəliyin diaqnozu 5 gündən artıq çəkən, səbəbi açıqlanmayan və qızdırma salıcılarla düşürülməyən qızdırma və laborator göstəricilərə əsasən qoyulur. Xəstəliyin müalicəsi üçün xəstə mütləq xəstəxanaya yatırılmalıdır. Xəstələrə yüksək dozada damar daxili immunoqlobilinlər təyin olunur (IVIG). İmmunoqlobulin təyinindən sonra xəstənin temperaturu sürətlə düşür. Düzgün diaqnoz qoyulmuş və müalicə almış xəstələr sağalır və normal həyata dönür. Vaxtaşırı həkim müayinəsi tövsiyə olunur. Kavasaki xəstəliyinin təkrarlanması nadir hallarda mümkündür. Düzgün müalicə almamış xəstələrdə ölüm faizi yüksəkdir”.

Valideynlər arasında diatez adı ilə məşhur allergik dermatit son zamanlar demək olar, bütün uşaqların əziyyət çəkdiyi problemdir.
Dərinin allergik xarakterdə iltihaba olan bu xəstəliyin səbəbini saymaqla bitməz.

Doğuşdan sonra körpənin orqanizmində ətraf mühitə qarşı bir xeyli dəyişikliklər başlayır. Ətraf mühit nə qədər aqressivdirsə, bu sistem dəyişiklikləri bir o qədər aqressiv keçir. Çoxlu sayda allergenlərin hücumuna məruz qalan uşağın dərisində allergik qızarma, səpmələr yaranır. Zamanla orqanizmin əhliləşməsi baş verir, düzgün immun cavab formalaşır, orqanizm allergenləri tanımağa başlayır. Bütün bunlar bitənə kimi uşaqlar allergik reaksiyalara açıqdır.
Südvermə mərhələsində ananın yeməyindən asılı olaraq keçən allergenlər, daha sonra da uşağın sərbəst qidalanma zamanı yeni ərzaqların, meyvələrin dadına baxması, daha sonra dərmanlara realsiya, peyvəndlərə reaksiya, bitkilərə, böcəklərə- bunlar hamısı allergik dermatitin oyadıcısı ola bilər.

Başa düşmək lazımdır ki, uşaq diatezi dərinin ayrıca xəstəliyi deyil, bu allergik reaksiyanın dəridə təzahürüdür. Allergenin orqanizmə 3 düşmə yolu var:

-Yeməklə qida allergeninin keçməsi
-Tənəffüs zamanı respirator allergiya
-Toxunma ilə dəriyə birbaşa allergenli maddənin təsiri

Əsas simptomları:
Qırmızı nöqtə kimi səpki, ləkələr, qızardı, qaşıntı, quruma, qabıqlanma, çatlar, kiçik yaralar
Ağırlaşması:
Bakteriyaların keçməsi nəticəsində infeksiyalaşma

Nə etmək olar?
İlk növbədə, pediatr müayinəsinə aparıb, dəri xəstəliyi və infeksiyanı istisna etmək lazımdır.
Qida allergiyası zamanı həmin ərzağı uzun müddətlik rasiondan çıxarmaq lazımdır. Əgər uşaq yeni ərzağa neqativ reaksiya veribsə, 1 həftə fasilə verməl və başqa ərzaq seçmək lazımdır. Təzə ərzağı həmişə uşağa öyrəşdiyi bir qida ilə qarışdırıb vermək lazımdır. Başlanğıc üçün çox kiçik doza – çay qaşığının yarısı qədər seçilməlidir.

Kontakt allergiyası yuyucu vasitələrdən, parçadan, oyuncaqdan və s. ola bilər. Xüsusi antiallergik toz, sabun və təbii materiallardan istifadə edin. Paltarları yuduqdan sonra qaynadılmış suda yaxalayın.
Uşağı şampun və sabunla hər gün yumayın. Sabunlar dərinin yağ örtüyünü yuyub, uşağın dərisini müdafiəsiz qoyur.

Tənəffüs yolu ilə dermatit evdə toz udulması, ətirləndirici aerozollardan, heyvanların tükündən, ifrazatından, hər hansı dezodorantdan ola bilər. Bu işdə valideynlərdən təmizlik, diqqət, yeri gələndə ev heyvanından təcrid olunma tələb olunur.
Diqqət: diatezli uşaq üçün istənilən dərman preparatının istifadəsi xüsusi ehtiyatlılıq tələb edir. Ağlınıza gələn hər dərmanı istifadə etməyə sadəcə haqqınız yoxdur, istər qızdırmasalıcı, istər burun spreyi.

Həkim nə edəcək?
Səpkinin allergik olduğunu təyin edib, xüsusi pəhriz təyin edəcək. Simptomları azaltmaq üçün antihistamin preparat və ya mazlar seçəcək.
Əgər allergik reaksiyanın təbiəti məlum deyilsə və uzun müddət sağalma getmirsə, dəridən allergik sınaqlar qoyula bilər. Konkret allergen tapılandan sonra onu uşağın ətrafından təcrid edirsiz. Allergik dermatit çox zaman müvəqqəti təzahürdür.

Uşaq allergiya ilə böyüyür. Lakin allergiyanın da həddini və qarşısının alınmasını düzgün bilmək lazımdır. Burada valideynlərdən məlumatlı olmaq tələb olunur.

Mənbə: medicina.az