Bir təqibçi “Nesin Matematik Köyü”nün Facebook səhifəsində soruşur: 6-7 yaşarası uşaqlara hansı riyaziyyat kitabını məsləhət görürsünüz? Cavab belədir: “O yaşdakı uşaqları riyaziyyata boğanları Uşaq qoruma təşkilatlarına şikayət edirik. Uşaqlar kitab oxusunlar, oyun oynasınlar, musiqiylə maraqlansınlar…”

Bu zəmanədə ana-ata olmaq çox çətindir deyirik. Əslində uşaq olmaq daha çətindir. Çünki uşaqlar vaxtının çoxunu özlərinə nəsə öyrətmək üçün həmişə yanlarında olan valideynləriylə keçirmək məcburiyyətindədirlər. Məsələn, getdiyi parkda yelləncəkdə yellənməyin dadını çıxaran bir uşaq, anidən yetkin şəxsin öyrətmək sevdasıyla bu zövqündən məhrum olur. “Hər yelləndiyimizdə sayırıq, biir, ikii, üüç…” Yaxud boş kağıza içindən nə gəlirsə çəkən bir uşağın məqsədiz şəkildə rəngləri kəşf etmək zövqü, bir yetkinin müdaxiləsiylə birdən-birə maşın necə çəkilir dərsinə dönür.

Eyni uşaqlar böyük ehtimalla günün digər saatlarında da getdikləri bağçalarda hər dəqiqələri fəaliyyətlərə “boğularaq” yenə yetişkinlərin nəsə öyrətmə sevgisnə məruz qalırlar. Buna görə də ətrafda 2-3 yaşında 10-a hətta 20-yə qədər ingilis dilində, həm irəli həm geri saya bilən, öz yaşları üçün olduqca lazımsız məlumatları əzbər bilən uşaqlarla dolmağa başladı. Zəmanə uşaqları nə qədər də ağıllıdır… Elədirmi doğrudan?

Ailələr uşaqlarının bu qədər çox məlumata sahib olmasından qürur duya bilərlər ya da fəaliyyətlərlə uşaqlarına çox şey öyrətdiklərini düşünə bilərlər, amma təəssüf ki, mütəxəssislər eyni fikirdə deyillər. Günümüzdə tədris mərkəzli hazırlanmış oyunların sərbəst oyunun yerini almasıyla bağlı ciddi narahatçılıqlar var. Az yaşda bilgiylə doldurulan və çox yönləndirilən bu uşaqlar öz-özlərinə ya da digər uşaqlarla oyun qurmağı, xəyal güclərinin və yaradıcılıqlarının sonsuzluğunda uzun-uzun vaxt keçirməyi, öyrənmənin ən əsas motivasiyası olan maraqlanmağı və yoxlayaraq kəşf etməyi itirməyə başlayırlar. Bundan əlavə uşaqlar yetişkinlər tərəfindən yönləndirilərək oyun oynamağa o qədər alışırlar ki, günlük həyatlarında məşğul olmağa fəaliyyət tapmayanda çox sıxılırlar.

Sərbəst oyun dedikdə nədən bəhs edirik bəs? Uşaqların öz maraq və kəşfləriylə başlatdıqları və yaratdıqları dünyada, heç bir müdaxilə olmadan istədikləri rollara girdikləri, bu rolları istədikləri kimi dəyişdirdikləri, heç bir qaydanın olmadığı, hara gedəcəyinə və necə bir obraza bürünəcəyinə sadəcə və sadəcə uşaqların qərar verdiyi oyunlardan bəhs edirik. Yəni kənardan baxan biz yetkinlərə bir şey ifadə etməyən, “Bu dəlilər nə edir?” ya da “Uşaqdır” dedirdən oyunlar. Biz yetkinlərin bir vaxtlar doya-doya oynadığı oyunlar.

Oyun haqqında edilən saysız araşdırmanın heç biri sərbəst oyunu sadəcə hərəkətli uşaqalrın enerjilərini boşaltdığı mənasız bir fəaliyyət olaraq görmür. Çünki beyni sərbəst oyun qədər hərəkətə keçirən başqa heç bir şey yoxdur. Sərbəst oyun yaradıcılığı dəstəkləyir, beyin inkişafının hazırlanmış oyunlara görə daha müsbət təsir etməsini təmin edir. Sərbəst oyun sosial adaptasia, stresslə başa çıxma və problem həll etmək kimi bacarıqların yaranmasında da çox önəmli rol oynayır.

“İcazə verin, uşaqlar oynasın” kitabının yazarı Albert Vinzens uşaqların mümkün olduğu qədər çox oyun oynamalarını, çünki oyunun uşaqların öz istedadlarına güvən hiss etmələrinə dəstək olduğunu söyləyir. Üstəlik, uşaq inkişafının hansı dönəmindədirsə, oyun da elə o dönəmi dəstəkləyir. Yəni, oyun uşağı kitabdan deyil, özündən yola çıxaraq inkişaf etdirir. Bundan daha möhtəşəm təhsil ola bilərmi? Viznes belə deyir: “Uşağın öz ritmini tapması üçün oyuna ehtiyacı var. Buna görə də günümüzdə uşaqların ağıllarına mümkün olan ən çox bilgini salmaq kimi bir məqsəd əslində mənasız və boşdur”.

İstər uşaqlarının yaxşı məktəblərdə oxuyaraq akademik müvəffəqiyyətlər qazanması gözləntisilə özünü uşaq üzərindən təsdiqlətmək deyin, istər “uşağım oxusun, yaxşı iş tapsın” qayğısı deyin əvvəlcə valideynlər, sonra da bağçalar və məktəblər sərbəst oyundan bir-bir imtina etdilər. Uşaqların məktəb sonrasındakı sərbəst zamanları belə sənət, idman ya da əlavə təhsil fəaliyyətləriylə doldurulmağa başlandı. Vəziyyət o qədər dəhşətlidir ki, sərbəst oyunun coşğusuyla yaradılan uşaqlığın o möhtəşəm krallığının sonu gəlirmi deyə düşünür insan. Bəs yaxşı bu uşaqlar nə vaxt oynayacaq?

Mənbə: egitimpedia.com

Günümüzdə uşaq böyütməyin ən əsas “çətinliklərindən” biri də valideynlərin uşaqlarının təhsilinə aktiv bir şəkildə daxil olmasısıdır: Müəllimlərlə iclaslar etmək, məktəbdəki könüllü işlərə qoşulmaq, tapşırıqlara kömək etmək və çox az sayda işləyən valideyinin vaxt tapa bildiyi yüzlərcə şey etmək.. Bu çətinliklər içimizə elə hopub ki, çox az  valideyn bu qədər cəhdlərə dəyib dəymədiyini sorğulayır.

Texas Universitetinin sosiologiya professoru Keith Robinson və Duke Universitetinin sosiologiya professoru Angel L. Harris valideynlərin müdaxiləsinin akademik nailiyyətlərə təsirinin olub-olmadığını araşdırıblar və nəticənin elə olmadığı müəyyənləşib. Uşaqların tapşırıqlarına kömək etməkdən tutmuş universitet planları üzərinə danışmağa, məktəblərində könüllü olaraq işləməyə qədər uşaqların akademik həyatına müdaxilə etməyin 63 fərqli yolunu araşdırıblar. Bu araşdırma valideynləri daha çox müdaxilə edən uşaqların zamanla daha çox inkişaf göstərib göstərmədiklərini tapmağı qarşısına məqsəd qoyurdu. Tədqiqatçılar bunu oxu və riyaziyyat test nəticələri də daxil olmaqla, uşaqların akademik performansı əsasında ölçüblər.

Tapdıqları şey təccüblüydü. Ölçüləbilən valideyn müdaxiləsinin – valideynin aid olduğu etnik kök, sosial sinif ya da təhsil səviyyəsi nə olursa olsun – uşaqlara akademik olarq çox az faydası olduğu, hətta onları gərgin etdiyini gördülər.

Hər gecə qızınızın ev tapşırığına göz atırsınız? Robinson və Harrisin Köhnə Kompas: Uşaqların Təhsilində Valideyn Müdaxiləsi, adlı işlərinə görə, bunu etməyiniz qızınızın testlərdən daha yüksək dərəcə almasını təmin etməyəcək. Bundan əlavə, uşaqlar orta məktəb çağına gəldikdə valideynlərin ev tapşırıqlarına kömək etmələri  uşaqların imtahan nəticələrini aşağı sala bilər. Robinsonun sözlərinə görə, bunun səbəbi valideynlərin uşaqların məktəbdə öyrəndiklərini unutmaqları və ya həqiqətən də bunu tam olaraq başa düşmədikləridir.

Bagcam.az pediatr Günay Rəsulovanın məqaləsini təqdim edir.

Övladı tez-tez xəstələnən valideynlər həmişə bir həyəcan, qorxu içində olurlar: “Görəsən uşağın immun sistemində ciddi bir problem var?”, “Görəsən tək mənim uşağımdır belə tez-tez xəstələnən?”, “Niyə belə tez-tez xəstələnir?”.

Bütün valideynlər, əslində, uşaqlarına qarşı çox diqqətli olduqlarını, onları bütün zərərli faktorlardan qorumağa çalışdıqlarını və bütün bu çabalarının nəticəsiz qaldıqlarını iddia edir və çox üzülürlər. Bəs əslində səbəb nədir? Axı niyə bu uşaqlar tez-tez xəstələnir?

Həqiqət isə budur. İlk 6 ay uşaqlarda anadan alınan passiv immunitet bitir və onlar bundan sonra öz şəxsi immun sistemlərini qurmağa başlayırlar. “Tez-tez xəstələnən uşaq” termini 1 yaşa qədər 4 dəfədən, 2-5 yaş arası ildə 5-6 dəfədən çox xəstələnən uşaqlara deyilir. Sağlam hesab edilən uşaq isə ildə 8-10 dəfəyə qədər üst tənəffüs yolu infeksiyası, ildə 2-3 dəfəyə qədər mədə-bağırsaq pozğunluğu keçirə bilər. Onların belə sıx-sıx xəstələnməsinin əsas səbəbi hər an yeni – yeni virus növləri ilə kontaktda olmasıdır. Bu viruslar sizin təmizkarlığınızdan asılı olmayaraq hər yerdə var. Bu virusların təxminən 200-ə qədər fərqli növləri var, hansı ki, hər dəqiqə artır və mutasiya edərək fərqli növlərə çevrilir. Uşaq orqanizmi də bu viruslar əleyhinə immunitet formalaşdırır. Bu proses illərlə davam edir. Bu səbəblə uşaqlar məktəbə və ya bağçaya gedərkən, özündən böyük qardaş və ya bacısının evə gətirdiyi viruslarla yoluxub xəstələnirlər. Uşaqlar soyuq fəsillərdə sıx-sıx xəstələnsələr də, bu xəstələnmənin səbəbi soyuq hava deyil, bu düşüncə ilə uşaqları havaya çıxarmaqdan məhrum etmək olmaz. Səbəb soyuq fəsillərdə insanların hava sirkulyasiyası yaxşı getməyən qapalı şəraitdə çox toplanmasıdır. Uşaqlar daha çox bağçada və məktəbdə xəstələnir. Çünki daim xəstə uşaqlarla təmas var, havalanma doğru olmayan, iqlimi uyğun olmayan qapalı otaqlarda təbii ki, infeksiya asanlıqla yayılır. Bu hal evlərdə də belədir. Çox vaxt xəstə uşaq olan evi çox isitməkdən ötrü əllərindən gələni edən valideynlər əslində mexanizmin əksinə təsir göstərirlər. Belə ki, xəstələnməyə başlayan uşaq üçün optimal ev istilik (18-20 dərəcə) və nəmliliyi təmin edilərsə, xəstəlik daha tez sağalar və irəliləməz.

Tez-tez bu sualı verirlər: “Həkim, oğlumun (qızımın) burnu axır, tək-tək öskürməyə başlayır, nə edim ki, artmasın”. Cavab: Otağın havasını sərin və nəmli saxlayın, uşağa bol maye verin, olduğu otağın havasını tez-tez dəyişin, uşaq özü istəmədikcə onu məcbur yedirtməyin və duzlu su məhlulları ilə burnunu maksimum açıq tutmağa çalışın.
Tez-tez xəstələnən uşaqları respirator allergik xəstəliyi olan uşaqdan fərqləndirmək də vacibdir. 2 yaşından yuxarı uşaqlarda uzun müddət davam edən burun axması varsa, uşaq tez-tez burnunu qaşıyır və silirsə, qızdırması yoxdursa, böyük ehtimal ki, allergik uşaqdır, xüsusi ilə də bu simptomlar yaz aylarında başlayırsa, allergik xəstəlik nəzərdən qaçmamalıdır.

Çox valideynin narahat olduğu əsas məsələ uşağın tez-tez xəstələnməsinin əsasında altda yatan ciddi bir səbəbin olub-olmamasıdır. Tez-tez xəstələnən uşaqlardan çox az bir qismində anadangəlmə immun çatmazlığı ola bilər ki, bu da çox az rast gəlinən bir xəstəlikdir. Belə xəstə uşaqlar hər xəstəliyi ciddi bir ağırlaşma ilə keçirir, çox vaxt belə uşaqlar uzun müddət xəstəxanada yatırlar.

Bəs tez-tez xəstələnən uşaqların valideyni nə etməlidir?

İlk növbədə, belə uşağa ümumi sağlam uşaq kimi baxmağı bacarmalıdır, əgər uşaq pediatr müayinəsində sağlam uşaq kimi dəyərləndirilirsə, narahat olmaq lazım deyil. Uşaq tez-tez xəstələndikcə bədən müxtəlif viruslara qarşı antitellər (qoruyucular) hazırlayır, get-gedə belə uşaqların orqanizmi artıq bu viruslarla necə mübarizə aparılmasını öyrənmiş olur və immuniteti möhkəmlənir.
Uşaq xəstədirsə, onu bağçaya və ya məktəbə göndərməməlisiniz, belə xəstə uşaqlar evdə daha tez sağalır, həmçinin ətrafdakıları yoluxdurmamış olur. Virus infeksiyalarının ilk 5 günü uşaqlar daha pis olur, soyuqlama simptomları 2 və ya 3 həftə davam edə bilir. Təkrarlanan virus infeksiyalarının xüsusi bir müalicəsi yoxdur, lakin virus infeksiyası otitlə, sinusitlə, pnevmoniya ilə, angina ilə ağırlaşmışsa, müalicədə antibiotiklər həkim təyinatına əsasən verilə bilər.

Uşaqlara profilaktik peyvəndləri vaxtı-vaxtında etdirməlidirlər, bağça və ya məktəbə gedən tez-tez xəstələnən uşaqlara isə əlavə olaraq “qrip əleyhinə vaksin” vurdursalar, yaxşı olar.

Sağlam uşaq böyütməyin əsas meyarlarından olan sağlam qidalanma, təmiz hava, normal və vaxtında yatmaq, uşağı həddindən çox fiziki və ya zehni yorulmağa qoymamaq da onun tez-tez xəstələnməsinin qarşısını əhəmiyyətli dərəcədə almış olur.

Sağlam olun!

Silikon Vadisinin rəsmi olmayan sloqanı var: “Uğursuz ol”. Məsələn Facebook-un ofisində, üzərində “Dərhal uğursuz ol” yazan afişalar var. Sanki işçiləri daha çox uğursuz olmaları üçün təşviq edilir.

Bəs niyə?

Parlaq fikrin və zəkanın bir arada olduğu bir mühitdə uğursuzluq, uğura gedən yolda bir addım kimi görünərkən, bizlər şəxsi və iş həyatımızda uğursuz biri kimi anılmaqdan narahat oluruq. Bundan əlavə uğursuz olmağa dözümümüz olmadığı kimi, uğursuz olmaq qorxusunu da bizdən sonrakı nəsillərə etina ilə ötürürük.

Uşaqları qoruma instikti ilə uğursuz olmalarını əngəlləməyə çalışmaq qəbul edilən bir fikir olsa da, “vertolyot” ailə olaraq tanımlanan, yəni uşaqlarının ətrafında pərvanə olan ailələrin qoruma vəzifəsində çox irəli getdikləri qəbul edilməlidir. Bu xoş niyyətli ana və atalar ayaqqabı bağı bağlamaqdan, ev tapşırığı etməyə qədər uzanan çətin ola biləcək işləri özləri edirlər.

Günümüzdə bir çox idman yarışlarında rəqabət mümkün qədər arxa planda buraxılıb və bunun yerinə idmançılara yarışdıqları üçün yox, iştirak etdikləri üçün medallar verilir. Uşaqlar evdə oynadığı sadə oyunlarda belə uduzmaqdan qorxurlar. Biz onları emosional pambığa bükürük.

Nəticə olaraq uşaqlar şəxsi inkişafları üçün lazım olan fürsətləri itirirlər.

Uşaqların nə düşündüklərini açıq söyləyə bilmələri, sağlam risklər almaları və hədəflərinin ardından getmələri kimi önəmli həyat dərsləri, uğursuzluqdan qaçma meylləri ilə yox olur. Uşaqlar eyni zamanda özlərini bağışlada bilmə qabiliyyətini itirir və digərlərinə qarşı həssaslığını və simpatiyasını göstərməkdə çətinlik çəkirlər. Məsələn, tapşırıqlarını valideynləri edən bir uşaq, tapşırığını edə bilməyən sinif yoldaşını rahatlıqla mühakimə edə bilər.

İrq və cinsiyyət ayrı seçkiliyi etmək cəmiyyətdə xoş görülməsə də, şərtlər daxilində uğursuz olmuş birini günahlandırmaq hələ də normal qarşılanır.

Uşaqlarımızın – onlar hələ çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün lazımi gücə sahibkən – uğursuz olmalarına icazə verək. Bir riyaziyyat problemi ilə məşğul olmalarına və həll edə bilməmələrinə icazə verək. Güclərini və empatiyalarını artıracaq səhvlər etmələrinə icazə verək.

Hamımız daha çox uğursuz olarsaq, daha sağlam bir cəmiyyət yarada bilərik.

Mənbə: egitimpedia.com

Apraksiya uşağın danışmasını çətinləşdirən, nitqin motor (hərəkət) pozğunluğudur. Rusiyada bu motor alaliya nitq problemi ilə eynilik təşkil edir. Nitq əzələlərinin zəifliyi yoxdur, sadəcə, səsləri demək üçün nitq aparatını, yəni ağızı necə hərəkət etdirəcəklərini bilmirlər. Çünki beyin danışma üçün lazım olan hərəkətləri, planlaşdırmağı və ya koordinasiyanı çətinləşdirir. Bu halda loqoped olaraq uşağa səsləri və sözləri deməsi üçün fiziki dəstək göstəririk. Çünki apraksiyalı uşaqlar hansı səsi necə deyəcəklərini bilmirlər. Biz uşağa hansı səsin ağızdan necə çıxdığını fiziki olaraq həm öz, həm də onun üzərində göstərərək öyrədirik. Fiziki köməklə ağız artikulyasiya əzələlərinin işləkliyini artırmağa çalışır, bu yolla uşağın səs və sözləri demə şansı yüksəlir. Lakin bu korreksion mərhələnin müddəti uşağa, onun qavramasına görə dəyişir. Çünki bütün statistika göstəricilərində apraksiya anlayışı autizm anlayışı ilə birlikdə səslənir. Yəni autizmli uşaqlarda daha çox apraksiya müşahidə olunur.

Apraksiya zəif başa düşülən, nevroloji vəziyyətdir. Bəzən bəzi motor hərəkətləri etmək mümkün olmur, hətta əzələlər normal olsa belə…

Apraksiyanın kiçik formaları aispraksiya adlanır.

Apraksiya bir sıra müxtəlif formalarda baş verə bilər. Bir forma orofacial apraksiyadır. Belə insanlar ixtiyari olaraq üz əzələlərini əhatə edən müəyyən hərəkətləri yerinə yetirə bilmirlər. Məsələn, dodaqları yalamaq, göz vurmaq və s.

Nitqin apraksiyasının iki növü var; əldə edilmiş apraksiya və inkişaf apraksiyası.

Əldə edilmiş apraksiya, əsasən, böyüklərdə rast gəlinir. Bu vəziyyət bir zamanlar insanların malik olduğu danışma qabiliyyətlərini itirməsinə səbəb olur.

Uşaqlıq apraksiyanın əlamətləri

Bütün əlamətlər hər uşaqda mövcud deyil.

3 yaşa qədər

1. Bəzi körpələrin hecalamağı olmur

2. İlk sözlərini çox gec deyə bilərlər (və ya siz hər hansı sözü təkrar etməsini istəyirsiniz, amma siz istədiyiniz anda yox, başqa vaxt həmin sözü deyə bilərlər)

3. Yalnız müxtəlif səslər çıxarırlar

4. Səsləri deyərkən fasilə verirlər

5. Hər zaman eyni yolla sözləri demirlər (Məsələn, su istədiyini bir dəfə deyə bilər, sonra  nə qədər istəsəniz də deməz)

6. Bəzi yemə problemləri olur

3 yaşdan sonra (bu problemlər 3 yaşdan əvvəl də olur və sonra davam edirsə, valideynlər bu halda gözləməməli)

1. Sözü hər dəfə eyni şəkildə deməyə bilirlər

2. İmitasiya problemləri olur. Başqalarının dediklərini təkrar etmə problemləri olur. Əgər onların başqalarının dediklərini təkrar etmə, imitasiya qabiliyyətləri olsaydı, nitqləri daha yaxşı olar və sözləri fərqli deyil, daha yaxşı deyə bilərlər.

3. Belə insanlarla işləyən mütəxəssislər apraksiyalı şəxsləri daha yaxşı başa düşürlər. (Belə ki, bu uşaqlarda nitq bərpa olunduqdan sonra hər kəsin gözləntisi yüksəlir. Valideynlər və ya digər şəxslər uşağa sual verirlər, tez cavab verməsini gözləyirlər. Amma sual verdikdə gözləmək lazımdır. Belə uşaqlarda nitqin rəvanlığının, səlistliyinin bərpası üçün zaman lazımdır. Yəni belə uşaqlarla işləyirik, hər şeyi öyrədirik, amma rəvanlığı, səlistliyi uşaq zamanla qazana bilir. Bunu uşağın zamanla alacağı təlim və getdikcə quracağı sosial həyatı, bağça və ya məktəbi sayəsində qazana bilir)

Belə uşaqlarla təlim həftədə ən az 3 və ya 5 dəfə lazımdır. Təlimlə yaxşılaşacaq və nitq bacarıqlarını qazandıra biləcəyik. Yaxşılaşdıqca təlim günləri azaldılacaq. Loqopedlə çalışdığınız zaman onun etdiklərini siz də evdə təkrarlayın, çünki evdə də doğru təlim rejimiylə işləmək lazımdır. Belə uşaqların nitqinin korreksiyasında işarət dili də mühüm rol oynayır. Bəzən işarət diliylə uşaqların nitqləri açılır. Məhz bu səbəbdən də fiziki dəstək, jestika önəmlidir.

Nələr apraksiyaya yol aça bilər?

– Nitqdə gecikmə və ləngimələrin olması (ləngimə hiss etdiyinizdə öncə səhiyyə mütəxəssisinizə yaxınlaşın)

– Yazılmış, çəkilmiş kiçik şəkilləri, kartları toplamaq

– İstini, soyuğu hiss etməmək

– Yeməklərdə seçim etmək, hər şeyi yeməmək və ya imtina etmək

– Diş fırçalamaqdan imtina etməsi və s.

Səbəbləri

Uşaqlıq apraksiyası motor danışma pozğunluğudur. Uşağınızın beynindəki bir şey səslərin, sözlərin ağıza gəlməsinə icazə vermir. Çox vaxt səbəb bilinmir. Bəzən səhiyyə mütəxəssisi tərəfindən MRT edilir. EEQ yoxlanışı olur. Amma bir şey çıxmır. Apraksiyaya səbəb genetik bir xəstəlik və ya uşağın yaşadığı sindrom ola bilər. Əgər uşağınızın nitqiylə bağlı narahatlığınız varsa, həkimə müraciət etməlisiniz. Öncə eşitmə testindən keçməniz mütləqdir. Həmçinin loqoped yoxlanışından da keçməyiniz vacibdir. Çünki aizartriya adlandırdığımız dil, dodaqlarda əzələ zəifliyi varmı ona baxılmalıdır. Lakin apraksiyalı uşaqların əksəriyyətində əzələ zəifliyi olmur. Sadəcə, hərəkəti idarəetmədə çətinlik olur.