Hepatit virus xəstəlikləri təkcə böyüklərdə yox, uşaqlarda da rast gəlinir. Amma uşaqlarda bu xəstəlik çox gizli, demək olar, simptomsuz irəliləyir.
Bəs necə olur ki, azyaşlı uşaq belə ağır bir virusa yoluxur?

Bagcam.az Medicina.az-a istinadən bu səbəbləri təqdim edir:

Uşaqlarda hepatit C-nin mənbəyi: infeksiyalı, xroniki hepatit xəstəsi ola bilər. Uşaqlar infeksiyalaşmış qan, qanla təmas etmiş preparatlar, iynə ilə yoluxa bilər.

Hemodializ, stomatoloji müalicə, sterilizə olunmamış alətlər, inyeksiyalar, əməliyyatlar, qan köçürülmə və s. də uşaqlarda hepatit səbəblərinə aiddir.
Yeniyetmələr arasında narkomaniyanın yayılması da onları Hepatit C-ə yoluxdurur.

Hepatit C xəstəsi hamilə qadından doğulan körpənin doğuş yollarından keçərkən virusa yoluxması təxminən 5%-dir.
Uşaq və yeniyetmələrdə gigiyena qaydalarına düzgün riayət olunmaması da hepatit C-nin ötürülməsinə zəmin yaradır: dəri qatında kəsik, çapıq, yara olanda uşağın xəstə insanın gigiyena vasitələrindən istifadə etməsi. Diş fırçası, ülgüc, manikur alətləri və s. Yeniyetməlik dövründə təsadüfi cinsi əlaqə də artıq onun hepatit təhlükəsini artırır.

Əlamətləri:

Valideynlər diqqətli olub,bu xəstəliyi digər simptomlarla səhv salmamalı, özü keçəcək deyə gözləməməlidirlər. Uşağı selikli qişaları, gözlərinin içi, dərinliyi saralıbsa, qarnı şişirsə, qarın, bel nahiyədə sancı, ağrı varsa, hərarət qalxıb düşürsə, ürəkbulanma, qusma, sarılıq varsa, terapevt hepatoloqa götürün.
Ən diqqət yetirilməli məqam: sidik və nəcisin rəngidir. Sidik və nəcis rəngsiz, ağdırsa, o zaman hepatitdən şübhələnin.

Diaqnozu:

USM, qaraciyər göstəricilərinin qan analizi və sınaqları, lazım gələrsə biopsiya.

Müalicəsi:

Çətin də olsa var. Uşaqların həyat tərzi, qidasını tənzimləmək asan olduğundan müalicə daha tez effekt verə bilər.
Yeni virus əleyhinə dərmanlar, simptomatik terapiya, interferon, immunomodulyatorlar, pəhrizlə 6 aya müsbət nəticə əldə etmək olur.

Xəstəlik irəliləyərsə, xronikləşərsə və müalicə olunmazsa sirroz, qaraciyər çatışmazlığı, bədxassəli şişə çevrilə bilər.

Hepatit virionları digər orqanlar, ürək, beyin, immun hüceyrələrə keçərək, onları da sıradan çıxara bilər.

Profilaktika məqsədilə uşaqlara gigiyena qaydaları, başqalarının əşyalarına toxunmamaq öyrədilməlidir. Uşağı stomatoloji klinikaya apardıqda orda sterlizasiyanın yüksək olmasına diqqət yetirin. Ailədə, evdə hepatitli xəstə varsa, onun iti uclu əşyalarından uşağı uzaq tutun, yəni onun əşyaları ilə uşaq az təmasda olsun.

Mənbə: medicina.az

1970-ci ildən etibarən “özgüvən” valideynlər, müəllimlər və psixoloqların dilinə düşən bir kəlmədir. Əgər valideynlər uşaqlarının xoşbəxt və bacarıqlı yetişkin olmasını istəyirlərsə, onlara özgüvən aşılamaları lazım olduğunu düşünürlər. Müəllimlər özgüvənin akademik uğurun açarı olduğuna inanır və buna görə özünə hörmət duyğusu yeni tumurcuqlanan uşaqları incitməmək üçün tənqidi, narazıçılığı belə təriflə birgə deyirlər.

Bir çox araşdırma özgüvən ilə subyektiv xoşbəxtlik arasında əlaqə olduğunu göstərir. Beləliklə, gələcək nəsillərdə özgüvən formalaşdırma hissini çox yaxşı anlayırıq. Ancaq niyyətlərin yaxş olduğunu bildirsələr də, hollandiyalı psixoloqlar Eddie Brummelman, Sander Thomaes və Constantine Sedikides, özgüvən artırmaq üçün tez-tez istifadə etdiyimiz üsulların bir “canavar nəsli” yarada biləcəyini qeyd edirlər.

Psixoloqlar arasında şəxsiyyətin sabit yoxsa vaxt keçdikcə dəyişən bir şey olduğuna dair uzun müddətdir davam edən müzakirələr gedir. Bəzi psixoloqlar şəxsi xüsusiyyətlərin genetik olduğunu və beləliklə doğuşdan olduğunu bildirir. Buna “qatı” model adını verə bilərik. Yəni yaşayarkən şəxsiyyətinizdə eniş-çıxışlar və qopmalar ola bilər, ancaq yenə də şəxsiyyətiniz öz əsas halını qoruyub saxlayır. Başqa psixoloqlar isə təcrübələrinizin şəxsiyyətinizi formalaşdırdığını deyir. Buna da “axıcı” model deyə bilərik, çünki şəxsiyyətiniz özünü, həyatı boyunca müxtəlif şərtlərə görə formalaşır.

Üçüncü qrupdakı psixoloqlar isə arada dayanırlar. Şəxsiyyətin uşaqlıqda “axıcı” olduğunu, ancaq yeniyetməlikdə artıq yerləşdiyini söyləyirlər. Əgər insanların yetkin olduqlarında necə davrandıqlarının uşaqkən necə yetişdirdiklərinə bağlı olduğunu inanırsınızsa, o zaman “jele” modeliylə razısınız.

Brummelman və kolleqaları həm özgüvənin, həm də narsizmin əlamətlərinə dair bəzi sübutlar olduğunu qəbul edirlər. Ancaq yenə də ən önəmli faktorun valideynlər, müəllimlər və digər önəmli yetişkinlərlə uşaqlar arasında yaşanan əlaqələrlə bağlı olduğunu deyirlər. Hər nə qədər özgüvən və narsizm bəzi bənzər xüsusiyyətlərə sahib olsa da, araşdırmaçılar təməldə fərqli şeylərin olduğunu qeyd edirlər. Buna görə də bir uşağa özgüvən aşılamağa çalışarkən eyni zamanda narsistlik əlamətlərini də təşviq etmiş ola bilərik.

Əsas və qəbuledilən məlumata görə, narsizm sadəcə şişirdilmiş özgüvəndir. Həm özgüvən, həm də narsizm başqalarının sizi necə dəyərləndirdiyi anlayışınıza söykənir. Ancaq narsistlər və özgüvəni yüksək olan şəxslər, sosial dünyalarını daha fərqli görür və bu da özlərini və başqaları haqqında düşünmə formalarının rəngini artıqlamasıyla dəyişdirir.

Narsistlər sosial dünyalarını şaquli olaraq qəbul edirlər. Bir təbəqələşmə formaları var və digər hər kəs bunun altında ya da üstündə dayanır. Bərabərlik isə yoxdur. Buna görə də narsistlərin hədəfi – istənilən formada – önə keçməkdir və bu insanlar münasibətləri ən yüksəyə çıxmaq üçün istifadə edirlər.

Özgüvəni yüksək olanlar isə sosial dünyanı qrupun bütün üzvlərinin bərabər bir zəmində olduğu üfüqi şəkildə qəbul edirlər. İnsanlardan önə keçmək yox, onlarla yaxşı yola getmək istəyirlər. Digər insanlara dərin və yaxın bağ qururlar.

Narsistlər özlərini üstün, yüksək özgüvənli insanlar isə  dəyərli görürlər. Həm özgüvənin, həm də narsizmin əlamətləri təxminən 7 yaşında özünü biruzə verir.

Bu nəzəriyyəni test etmək üçün araşdırmaçılar, uşaqların şəxsiyyətlərini ölçdükləri və valideynlərinin özlərilə əlaqəyə keçmə formalarını müşahidə etdikləri uzun müddətli bir araşdırma aparıblar. Yüksək özgüvən formalaşdırmış uşaqların eyni zamanda sevgilərini və yaxınlıqlarını çölə yansıdan, amma onları həddən artıq tərifləməyən valideynləri olduğunu tapdılar. Narsistlik əlamətləri olan uşaqların isə onları təriflə boğan və özlərini dayanmadan az şey bacaran uşaqlarla müqayisə edən valideynləri var. Qısa olaraq, valideyn “istiliyi” özgüvənə səbəb olarkən, valideynin “həddən artıq dəyər ölçməsi” narsizmə səbəb olub.

Brummelman və kolleqaları, narsistlik əlamətlərindən uzaq duraraq uşaqların yüksək özgüvən qazanmalarını təmin etmək üçün müxtəlif müdaxilə təklifləri ediblər: İlk olaraq valideynlərin və müəllimlərin uşaqları həmyaşıdlarıyla müqayisə etmədən sadəcə bacardıqları şeylər üçün tərifləmələrini təklif ediblər. “Afərin!” və “Ən yaxşısı sənsən!” kəlmələri arasındakı fərq çox incə ola bilər, ancaq ilki uşağa “dəyərli” olduğunu – özügüvənin özü – aşılayarkən, ikincisi “üstün” olduğunu – narsizmin özü – aşılayır. İkinci təklifləri isə valideynlərin uşaqlarının həmyaşıdlarından üstün olduqları tərəflərini deyil, oxşar tərəflərini düşünmələrini təşviq edərək narsistik düşüncəsindən onları uzaq tutmalarıdır.

Tətqiqatçıların təklif etdiyi üçüncü müdaxilə isə zəif özgüvən göstərən uşaqlara aiddir. Bu uşaqlar başqalarının özləri haqqındakı düşüncələrini doğru formada şərh etməyə kömək olmaları üçün həyatlarındakı önəmli insanlara ehtiyac duyurlar. İstər uşaq olsun, istər yetkin, zəif özgüvəni olan şəxslər tərifi önəmsəməməyə və tənqid üzərində dayanmağa meyilldir. Böyüklərin bu uşaqlara müsbət sözlərə layiq olduqlarına inanmaqlarını təmin etmələri lazımdır.

Doğru qayğı və uşaqların formalaşan “mən”lik duyğularını bəsləmək, “jele” şəxsiyyət ortaya çıxmadan öncə onları sağlam özgüvənə gedən bir yola salacaqdır.

Mənbə: egitimpedia.com

Əksər valideynlər uşağını səhər məktəbə qoyur, günün sonunda məktəbdən götürür. Aradakı vaxtda uşaqlarının bir çox şey yaşadığını təxmin edir, amma tam olaraq bilə bilmirlər. Kitablar, imtahanlar və dərslər xaricində uşağınızın məktəbdə ayrı bir dünyada inkişaf etməyə davam edir və sinifdə kiçik bir insana çevirilir. Valideynlərin uşaqlarıyla daha yaxşı əlaqə qura bilmələri və onların günlük təcrübələrini daha yaxşı anlaya bilmələri üçün bir müəllim, gündəlik məktəb günüylə bağlı, bir çox valideynin fərqində olmadığı, amma fərqində olması lazım olan 8 şeydən bəhs edir.

Uşaqlarınız yaxşı ya da pis sizin kiçik bir modelinizə çevirilir.

Uşağınızın niyə belə danışdığını ya da davrandığını, çox vaxt valideyn iclaslarında anlayırıq. Amma uşaqlar sinfə sadəcə sizin xarakteristik davranış formalarınızı ya da ifadələrinizi gətirmir, eyni zamanda sizin komanda ruhunuzu, işləmək etikanızı, həvəsli ya da həvəssiz olmağınızı paylaşırlar. Problemləriniz də bir formada uşağınızın gününə yansıyır və uşağınızın həm müəllimləri, həm də dostları bunu anlaya bilərlər. Siz sonradan unutsanız belə, övladınızla etdiyiniz kiçik bir mübahisənin təsirləri onda hiss olunur.

Tənəffüs hər uşaq üçün fərqli məna daşıyır.

Uşaqların çoxu tənəffüsdən çox zövq alır və bunun çox fərqli iki səbəbi ola bilər. Tənəffüsə çıxmaq çölə çıxıb dostlarla bərabər olmaq mənasına gəlsə də, bəzi uşaqlar bunu müəllimləriylə daha şəxsi şeylər danışa bilmək üçün fürsət olaraq görür. Uşaqlarınız bəzən tənəffüsdə, həyətdə dostlaşarkən bəzən sinifdə vaxt keçirərək özlərini güvəndə hiss edə biləcəkləri bir sahə yaradırlar.

Bir şeyi evdə etmələri, məktəbdə də edə biləcəkləri mənasına gəlmir.

Uşaqlarının imtahanlarda verdiyi cavabların səhv olduğunu gördükdə adətən valideynlərin kefi pozulur, çünki onların evdə eyni sualları doğru cavabladıqlarını görüblər. Ancaq bu, tamamilə doğru olmaya bilər və valideynlərin evdəki vəziyyətin məktəbdə təkrarlanmayacağını bilmələri lazımdır. Uşaqları tapşırıq edərkən yanlarında daha çox duran ya da onlara tapşırıqlarında “kömək edən” ana və atalar əslində uşaqlarının inkişafına zərər verirlər, çünki həmin vaxt uşaqlar eyni şeyləri məktəbdə necə edəcəklərini bilə bilməzlər. Bu uşaqlar evdə hamısını etsələr belə, eyni sualların cavablarını məktəbdə tapmaya bilərlər, çünki sizin əlavə köməyiniz olmadan bütün mərhələləri necə keçə biləcəklərini bilməyə bilərlər. Məktəb xaricində uşaqlarınızın dərslərinə qarışmağınız, onları sinifdə daha çətin vəziyyətə sala bilər.

Hər uşağın sinifdə bir rolu var.

Uşaqlarınız əsas olaraq, ana və ataların yetkin dünyasında yaşadığı kimi, münasibətlərlə başa çıxmağa çalışırlar. Sinif mühitində dostlarıyla ünsiyyətə girərkən yazılı olmayan rollar müəyyənləşir və həm uşaqlar, həm də müəllimlər bunları bilir. Uşaqlar, pis gün keçirirlərsə, sinifdəki hansı uşağın onunla nəzakətli davranacağını, hansı uşağın problem çıxaracağını ya da hansının yaxşı şagird olduğunu bilir. Müəllimlər adətən diqqət etmələri lazım olan uşaqları güvəndikləri uşaqların ya da utancaq uşağı hər zaman dostcanlı bir uşağın yanına oturdurlar.

Duyğuların incinməsi həmişə pis şey deyildir.

Məktəb sadəcə oxuma və yazma öyrənilən bir yer deyil, sosial bacarıqlar da bir o qədər önəmlidir. Uşaqlar sinifdə keçirdikləri müddət içində insan olmağı öyrənirlər. Uşaqlar kobud ola bilər, çox vaxt bunun fərqində olmadıqları üçün elə davranırlar, amma uşağınızın duyğularının incinməsi, kefləri pozulduqlarında necə reaksiya verib özlərini ələ almalarını öyrənmələri baxımından bu, onlar üçün önəmlidir.

Uşaqlarınız siz onlardan ayrıldığınızda canlanır.

Uşağınızın sizin yanınızdaykən utancaq görünməsi ya da yanınızdan ayrılmaması, siz getdikdən sonra da elə davranmağa davam edəcəyi mənasına gəlmir. Bəzi uşaqlar, siz onları yönləndirmədiyinizdə tamamilə başqa birinə çevirilirlər. Buna görə də valideynlərin uşaqlarının məktəbdə də evdəki kimi davrandığını düşünməməsi önəmlidir.

Düşündüyünüzdən daha çox əylənirlər.

Tapşırıqlara və imtahanlara baxmayaraq uşaqlarınız məktəbdə əylənə də bilərlər. Uşaqlar gün boyu gülüb-oynamağa davam edər, münasibət qurmağı, yaxşı vətəndaşlar olmağı və bir cəmiyyət içində çalışmağı öyrənirlər. Evə yorğun və kefsiz gələ bilərlər, amma bu gün içində gülümsəmədikləri mənasına gəlmir.

Müəllimləri onların yaxşılığını düşünür.

Müəllimlərin çoxu, uşağınızın inkişafı üçün sizin kimi çalışır. Uşağınızın etdiyi şeylər vaxt itkisi kimi görünürsə ya da nələrsə sizin bildiyiniz formada öyrədilmirsə, onun bir gün bu etdiklərinin faydasını görəcəyinə inanın. Uşağınız bir gün evə sizə absurd görünən ev tapşırığı gətirərsə, müəlliminin o mövzuda başqa bir seçimi qalmadığını və uşağınıza bir şey öyrətmək üçün əlindən gələni etdiyini bilin.

Mənbə: egitimpedia.com

Təlimçi müəllim kimi məktəbdə verdiyim seminarlarda, valideynlərə bəzən bu sualı verirəm: Neçəmiz övladımızın davamlı olaraq kitab oxumağını istəyirik? Sonra əlavə edirəm: Bəs yaxşı, neçəmiz davamlı olaraq kitab oxuyuruq? Təəssüflər olsun ki, ilk suala nə qədər çox əl qaldırılırsa, ikincisinə də bir o qədər az əl qaldırıldı. Valideyn kimi hər nə qədər kifayət qədər kitab oxumasaq da, xüsusən, inkişaf dövründəki uşağımızda kitab oxumaq vərdişinin yaranmasını istəyirik. Çünki ictimai göstəricilər kitab oxumağın faydalı vərdiş olduğunu göstərir. Fəqət eyni ictimai göstəricilər bu doğru informasiyanın həyata keçirilməsində nədənsə qeyri-kafi qalır. Kitab oxumağın uşaqların duyğularını daha konkret əks etdirə bilməsinə imkan verir, xəyal dünyasını genişlədir, beynin analiz-sintez bacarığını inkişaf etdirərək çox mərhələli başa düşməsinə kömək edir. Amma eyni xeyri yetkinlərə də verdiyini də unuduruq, deyəsən.

Nevroloji elm deyir:

• Kitab oxumaq beyində yeni nevroloji əlaqələrin yaranmasına və güclənməsinə, doğrudan da, kömək edir;
• Kitablarla əlaqənin məktəbdəki uğurlarla güclü əlaqəsi var;
• Oxşar gəlir və təhsil səviyyələrinə sahib olduğu ailələrdə evdəki kitab sayı uşaqların oxuma bacarıqları ilə və məktəb uğurları ilə düz mütənasibdir;
• Çox kitabı olan uşaqların yetkinlikdəki təhsil səviyyələri olmayanlara görə təqribən 3 il daha uzun və gəlirləri daha çoxdur;
• Uşağın uğurları üçün evdə kitab olması ana-atanın təhsilsiz olması ilə universitet məzunu olması arasındakı fərq qədər önəmlidir.

Ölkəmizdə kitab oxumağın nəticələrinə əlaqəli olaraq, bu miqyaslı araşdırmalar hələ ki edilməyib, amma bənzər nəticələrin çıxacağını bilmək çətin deyil. Digər yandan, kitab oxumaqla əlaqəli ölkəmizin də sıralardan birində yer aldığı statistika dataları önəmli bir problemi işıqlandırır.

Statistikalar nə deyir:

İnkişaf etmiş ölkələrdə hər insana düşən illik kitab alma miqdarı ortalama 120 dollar olduğu halda, Türkiyədə bu rəqəm 10 dollardan aşağıdır. Çünki statistikalar Türkiyədə hər 100 insandan sadəcə 4-nün kitab oxuduğunu deyir. Kitabın Türkiyədəki ehtiyac maddələri siyahısında 235-ci yerdə qərarlaşması, ölkəmizdə bir ildə nəşr olunan kitab sayının Yaponiyaya nəzərən 120 qat daha az olmasını və Birləşmiş Millətlər İnsani İnkişaf Hesabatında kitab oxumaq nisbətində Türkiyənin 173 ölkə arasında 86-cı sırada yerləşməsini açıqlayır. Son olaraq, ölkəmizi digər ölkələrlə deyil, yenə özümüzlə müqayisə etsək, 1965-ci ildən bu günə universitet məzunları sayının yüzdə min beş yüz artmasına baxmayaraq, kitab oxumaq nisbətinin 15% azalması hamımızı  bir qədər qayğılandırmalıdır.

Yaxşı ki, kitab oxumaqla bağlı bu qədər neqativliyin olduğu iqlim içərisində belə ölkəmizdə hələ də uşağına kitab oxumaq vərdişi qazandırmağa çalışanlar var. Bu yazını oxuduğunuzu nəzərə alaraq, deməli, siz də onlardan birisiniz.

Nə etmədim?

Tibb elminin ilk qanunudur.  “Primum non nocere”, yəni “Hər şeydən əvvəl, zərər verməyəcəksən”. Bunu kitab oxumaq vərdişləri qazanmaq üçün nəzərə alsaq, zərər verməmək üçün “Hər şeydən əvvəl, kitab oxu deməyəcəksən” kimi düşünə bilərik.

Paradoksal görünsə də, ilk qayda uşağınıza o “sehirli sözü” hər nə olursa olsun, deməməkdir. Çünki insan etməli olduğunu bildirən əmr cümlələrini davamlı itələyir. Ona görə də yaxşı məqsədlə də deyilsə, “Aç, bir az kitab oxu”, ya da “Niyə kitab oxumursan?” kimi cümlələr uşaqlarda kitaba qarşı mənfi yanaşma yaranmasına səbəb olur. Hələ bu, hər kəsin qonaq otağında televizora baxdığı əsnada “Get otağına kitab oxu” formasında həyata keçirsə, kitab oxumağa məhkum edildiyi hissinə qapılan uşağın kitab oxumağı bir cəzalandırma vasitəsi olaraq dərk edilməsinə yol aça bilər. Bu vəziyyət də onu oxumaqdan nifrət etməyə gətirir. Sırf buna görə həyat yoldaşımla evdə qızımıza bir dəfə belə “kitab oxu” deməmişik.

Nə etdim?

Uşaqlıq dövrlərindən başlayaraq oxumağı, yazmağı öyrənənə qədər ona nizamlı halda hekayə kitabları oxuduq. Kitablarla dolu iş otağıma aşina olaraq və tez-tez kitablarımı qarışdıraraq böyüdü, bunun da onun kitab oxumasına ciddi təsiri olduğunu düşünürəm.

Axşamlar həyat yoldaşımla televizoru bağlayıb kitablarımızı oxumağa başlayanda qızım öz-özünə oynayardı. Oxumağı, yazmağı öyrənəndən sonra da bu, beləcə davam etdi. İlk zamanlar oyuncaqları ilə başını qatdı və bir şeylər qaraladı. Fəqət nə olursa, olsun ona heç zaman “gəl, bizimlə kitab oxu”, ya da “gəl birlikdə oxuyaq” demədik. Çünki bilirdik ki, bizi belə hər dəfə kitab oxumaqla məşğul gördüyü üçün gec-tez o da bizə qoşulacaq. Elə də oldu.  Bir müddət sonra müəlliməsinin tapşırdığı kitablarla birgə bizimlə oxumağa başladı.

Bununla yanaşı, gün içərisində soruşduğu sualları kitablarla əlaqələndirir, diqqətini çəkən mövzularla bağlı internetdən kitablar axtarırdıq. Tez-tez kitab evlərinə gedir və bəyəndiyi kitabları alırdıq. Bununla da onun kitabları çoxalır, kitabları çoxaldıqca da həvəsi daha da artırdı.

Bəhs etdiklərim, əlbəttə ki, uşaqlara kitab oxumaq vərdişlərinin yaradılması üçün “olmazsa olmazlar” deyil. Mən belə dərs kitablarından başqa bir kitabı ilk dəfə öz istəyimlə alıb oxuduğumda 20 yaşımı keçmişdim, amma o gündən bu günə mütəmadi kitab oxucusuyam.

Uşağınızın bu vərdişə yiyələnməsinin şansa buraxılmasını istəmirsinizsə, bunlar ağlınızda olsun: Uşaqlar ən böyük təqlidçilərdir və ana-ata olaraq bizim davranışlarımızı, həm də “vərdişlərimizi” təqlit etməyə meyillidirlər. Bu mənada, həyat tərzimizlə və vərdişlərimizlə uşağımıza necə bir model yaratdığımızı dərk edərək hərəkət edib onlara faydalı vərdişlər qazandırmağın yollarını axtarmalıyıq.

Mənbə: egitimpedia.com

Uşaqların təhsilinə açıq hava dərslərini və bağçada sərbəst oyunu qatmağın, demək olar ki, məcburiyyət olduğunu göstərən yeni bir araşdırma yayımlanıb.

Avstraliyada məktəblər üçün çalışan qurum Açıq Havada Oyun və Təhsil (OPAL) tərəfindən tətbiq edilən yeni araşdırma ardıcıl olaraq açıq havada sərbəst oyun oynayan uşaqların sinifdə daha yaxşı konsentrasiyaya sahib olduqlarını aşkar edib. Ancaq araşdırmaya qatılan valideynlərin sadəcə 55%-i uşaqlarının hər gün açıq havada oynadıqlarını bildirib.

Halbuki riyaziyyat, oxu və şagird məmuniyyətində hər zaman dünyanın ən yaxşıları arasına girməyi bacaran finlandiyalı şagirdlər bir saatdan bir 15 dəqiqəlik açıq havaya çıxırlar.

Western Sydney Universiteti professorlarından Tonia Gray açıq havada oyun oynamaq şansı olmayan uşaqların daha stressli və yaramaz olduqlarını, diqqət toplama vaxtlarının daha qısa olduğunu və akademik göstəricilərinə tam olaraq çata bilmədiklərini deyir. Bundan əlavə, bu uşaqların gözləri də daha zəif görür.

Avstriya kimi iqlimi uyğun ölkədə belə uşaqlar açıq havaya az çıxır

“Uşaqlar açıq havada öyrənəndə daha sakit, özgüvənli olurlar”, Gray belə deyir. “Bundan əlavə, sosial bacarıqları, xəyal gücləri, yaradıcılıqları, komandada işləmək bacarıqları, konsentrasiyaları və davranışları inkişaf etməyə başlayır”.

Gray araşdırma məlumatlarından belə nəticəyə gəlir: “İbtidai sinif dövrlərindəki uşaqların altıda birindən daha azı açıq havada dərs oxuyur və hər üç uşaqdan ikisi açıq havada gündə bir saatdan daha az oyun oynayır. Altı müəllimdən biri son altı aydır sinfini açıq havaya heç çıxarmadığını bildirir. Açıq hava ilə qapalı məkanlar arasında taraz yaratmaq çox önəmlidir”.

Tədqiqatçılar açıq havada olmağın uşaqları daha söhbətcil etdiyini də vurğulayıb. Əldə olunan nəticələrə görə, açıq havada edilən söhbətlər qapalı məkanda olanlara nisbətən həm daha axıcı olur, həm də qarşılıqlı dialoqlar daha çox yaşanır.

Mənbə: egitimpedia.com

İşçilərin rifahını dəstəkləmək üçün məktəblərə olan ehtiyacın getdikcə artdığını vurğulayan yeni bir araşdırmaya görə, müəllimlərin dörddə üçü işlədikləri məktəblərdə psixi və ruhi sağlamlıqlarına diqqət ayrılmadığını deyir.

Sorğuya qatılan minlərlə müəllimə, məktəb müdiri və məktəb kollektivinin təxminən 62%-i ağır iş yükünün onları stressə saldığını dediyi halda, iştirakçıların yarısı hesabatlılıq meyarlarının daha çox təzyiqə səbəb olduğuna işarə edib.

10 insandan 4-ü (39%-i) şagirdlərin yaşadığı güvənlik, ya da psixi sağlamlıq problemlərinə görə narahat olduqları üçün əhvalsız olduqlarını bildirib.

İştirakçların 19%-i işlərinin ruhi vəziyyətlərinin üzərində pozitiv təsirə sahib olmadığını deyib.

Araşdırmaya qatılan bir müəllimə “Artıq daha çox sənəd işləri ilə məşğul olmaq məcburiyyətindəyik; plan düzəltmək, qiymətləndirmək, dəyərləndirmə cədvəlləri, fəaliyyət planı, iclas qeydləri… siyahı davam edir”, deyir. “Sahib olduğumuz çox iş yükü ilə bağlı nəsə edilənə qədər psixi sağlamlığımız zərər görəcək”.

Başqa iştirakçı isə müəllimlərin məruz qaldığı stressin daha aydın anlaşılmasının lazım olduğu ilə bağlı çağırış edib: “Zehni xəstəlik də bir xəstəlikdir, bu, bir işçinin “sürətə adaptasiya olmaq” mövzusunda yaşadığı problem deyil”.

Araşdırma İngiltərədəki məktəblərin həm müəllimlər, həm də şagirdlər arasında get-gedə artan zehni və ruhi sağlamlıq problemləri ilə qarşı-qarşıya olduğunu dəfələrlə bildirir.

Sorğuda iştirak edənlərin 55%-i məktəblərdə işçilərin zehni və ruhi sağlamlıqları haqqında aşkar şəkildə danışmağa təşvik edilmədiyini deyir.

Araşdırmanı edən quruluşun əməkdaşı Jaime Smith həm müəllimlərin, həm də şagirdlərin yaxşılğı üçün zehni və ruhi sağlamlığı dəstəkləmək mövzusunda məktəblərin aktiv rola sahib olmalı olduğunu deyir.

“Məktəb müdirlərini, müəllimləri  və məktəbdəki digər işçiləri dəstəkləmək və onların psixi sağlamlığını və rifahını prioritet halına gətirdiyimizdən əmin olmaq üçün daha çox şey etməliyik,” deyə əlavə edir Smith. “Əgər bunun önəmini anlamasaq, sadəcə işçiləri deyil, onların dəstək verdiyi uşaqları və gəncləri də üzü üstə qoymuş olarıq”.

Araşdırma məktəblərdə psixi və ruhi sağlamlığı yaxşılaşdırmaq üçün məktəb idarəçiliyinə və müəllimlərə proqramlar da məsləhət edir. Bunların arasında heyətin təqdir edilməsi və razılaşması, iş yükünün xəfiflədilməsi və iş günü içində müəllimlərə tək qala biləcəkləri istirahət vaxtlarnın verilməsi  də var.

Bundan əlavə, geridönüş fürsətləri yaratmaq üçün məktəblərin daxilində ardıcıl dəyərləndirilmələr edilməsi də tövsiyə edilir.

Mənbə: egitimpedia.com

Yazdığım bütün yazılar, hər kəsin uşaqları iki mövzuda məhdudlaşdırmağın  qaranlıq həqiqətinə oyanmasını təmin edən çağırışdır: hərəkət və açıq havada oynamaq.

Bu mesaj nə üçün çox diqqət çəkərək, bir çox insanın ürəyincə olub?

Bu, üç il əvvəl yazılmış məqalələrin arxasında bir çox həqiqətlərin olmasının vacib göstəricisidir. Artıq diqqət etməli olduğumuz həqiqətlərin… Bu həqiqətlər bu gün də dəyişməyib: Uşaqların öyrənə bilməsi üçün  diqqətlərini yönəltməkləri lazımdır. Diqqətlərini toplaması üçün isə onların hərəkət etməklərinə icazə verməməliyik!

Uşaqlara zərər veririk. Əslində biz uşaqların hərəkət və oyun təcrübələrini o qədər məhdudlaşdırırıq ki, bunun yeni nəsil uşaqlarındakı, təzə yeriməyə başlayan uşaqlardan yeniyetməliyə qədər  uzanan nəticələrinə  şahid oluruq. İndi bu mövzuda zirvəyə çatdıq. Vəziyyət həyəcanverici bir ölçüdədir.

Müəllimlər son 10 il içində uşaqların sinifdəki diqqət toplamaq bacarıqlarında azalmanın olduğunu və görünüşə görə tənəffüslərdə “əllərini bir-birlərindən uzaq tuta bilmədiklərini” bildirirlər.  Eyni zamanda bu problemlərin aradan qalxması üçün emosional bütünləşmək terapiyasına ehtiyac duyan uşaqların sayında da böyük artım var.

Uşaqlar zənn etdiyimizdən daha çox hərəkət etməyə ehtiyac duyurlar. Başı aşağı durmaq, öz ətrafında dönmək, təpələrdən aşağı yuvarlanmaq ya da ağaclara dırmanmaq kimi bütün fərqli istiqamətlərə bədənlərini hərəkət etdirmək üçün bol imkana ehtiyac duyurlar. Bu hərəkət tarazlıq duyğusunu inkişaf etdirən saç hüceyrələrini hərəkətə gətirərək iç qulaqdakı mayenin irəli-geri hərəkət etməsini təmin edir. Bu duyğu bütünləmə duyğusudur və digər bütün duyğuları dəstəkləyir.

Bu gün çox uşaq az inkişaf etmiş tarazlıq duyğusu ilə ətrafda hərəkət edir. Bu, bizim klinikalarda müalicə etməyimiz lazım olan bir nömrəli problemdir. Yetkin və inkişaf etmiş tarazlıq duyğusu diqqəti, emosional tənzimləməni, göz əzələlərinin idarə edilməsi və öyrənməyi dəstəkləmək üçün beynin tənzimlənməsini dəstəkləyir. Təxmin edə biləcəyimiz kimi əgər bol miqdarda günlük hərəkət etməklə  inkişaf etdirilməz və qorunmazsa, uşaqlar üçün öyrənmək çox çətin olur.

Bu həqiqəti eşitmək hər zaman asan deyil. Xüsusilə də hərəkətə keçmək tələb olunarsa…

“Mən heç vaxt asan olacağını söyləmədim” bunu mənə rəhbərim keçən il demişdi. Öz qurduğum təbiət düşərgəm TimberNook və uşaqları açıq havaya çıxarmaqla bağlı həmin vaxt  problem yaşayırdım. Haqlı idi. Doğru olanı etmək asan olmur. Amma ən doğru yol olur. Başımızı yana silkələyib “bu mümkün deyil ” ya da “gün içində oynamağa və fəaliyyət göstərməyə vaxtımız yoxdur”, “əlimiz-qolumuz bağlıdır” demək bizim üçün çox daha asan olacaq.

Amma sizə bir xəbərim var. Bu mesajı görməzlikdən gəlsəniz, uşaqlar üçün işlər yalnız pisə doğru yönələcək. Uşaqların gücündə, balansında, diqqətində və sosial-emosional bacarıqlarında azalma, zəifləmə görməyə davam edəcəyik.

Daha çox görəcəklərimizi belə ümumiləşdirə bilərəm:

• Səssizcə, hərəkət etmədən diqqətli olmaq üçün mübarizə aparan uşaqlar;
• Stollardan düşən uşaqlar;
• Özfəaliyyət səviyyələrini və duyğularını tənzimləmək qabiliyyətinə malik olmayan uşaqlar;
• Peşələrinə inamını itirən müəllimlər;
• Sensor və motorlu xəstəliklərdə davamlı artım.

Uşaqlarımızın hərəkət etmək haqqını müdafiə etmək öhdəliyimiz var.

Qorxu, narahatlıq, bəhanə və qaydaların təhsil sistemini ələ keçirməsinə, onlara hökm etməsinə və uşaqlarımıza zərər verməsinə imkan verə bilmərik.

Bu, sizinlə və mənimlə başlayır. Cəsarətinizi yığın və uşaqlarımızın ehtiyacı olan dəyişikliyi yaratmaq üçün lazımi addımlar atmağa başlayın. Başlamaq üçün bir neçə fikir var:

• Bunu və buna bənzər digər məqalələri idarəçilərinizə aparın. Dəyişiklik yaratmağın sirri hərəkətin və açıq havada oyunun və bunların uşaq inkişafına necə təsir etdiyinin arxasındakı elmi məlumatları paylaşmaqdır. Əksər valideynlər uşaqları üçün ən yaxşısını istəyirlər. Bu həqiqəti dinləsələr, ehtimal ki, bu müsbət dəyişiklik üçün nəsə etmək istəyəcəklər.
• Yaradıcı olun. Artıq qəliblərdən kənar çıxaraq düşünməyin vaxtıdır. Sinifdəki məqsədləriniz nədir? Əgər öyrətməkdirsə, onda bu, yaxşıdır, bədəni bütöv şəkildə görərək öyrənmə yolu ilə reallaşacaq. Finlandiya təhsil sisteminin araşdırın və qeydlər aparın. Uşaqların çayın ekologiyasını öyrənməsini istəyirsinizsə, onları həqiqi çaya aparın. Tarixi, elmi və incəsənəti öyrənmək üçün yerli muzeylərə gedin. Şeir yazmaq üçün açıq havaya çıxın. Mütləq bir mövzuda bir iş yoldaşınızla danışmaq üçün kənar gəzintiyə çıxın. Bir addım daha irəli gedin və uşaqları öyrənərkən daha çox hərəkət etdirməyin yolları ilə bağlı düşünə biləcəyiniz komitə yaradın.
• Nümunə olun. Əgər müəllimsinizsə, uşaqları açıq havaya çıxarın və digər müəllimlərə nə etdiyinizi, gördüklərinizi deyin. Valideynsinizsə, digər uşaqları da dəvət edin və onları açıq havada gəzməyə aparın. Uşaqları açıq havaya çıxaran bir təşkilatsınızsa, nələr etdiyinizi gəlib görmələri və etdiklərinizin faydaları ilə bağlı bir neçə söz demələri üçün yerli mətbuatı dəvət edin. Nümunə olmaq, dəyişiklik yaratmaq üçün ən güclü yollardan biri ola bilər.
• Birləşin. Məktəblər açıq hava sinifləri yaratmaqdan böyük fayda təmin edə bilərlər. Bu təşəbbüsü planlamağınıza və maliyyələşdirməyinizə kömək olmaları üçün yerli təşkilatların qapısını döyün. Valideynlər də evdə eyni şeyi edə bilərlər. Açıq havada oyuna dəyər verən öz düşüncənizdə olan insanları tapın və uşaqları oynamağa, gəzməyə dəvət edin.

Bu məqalələri oxumaq və “bu, çox yaxşıdır” demək kifayət deyil. Həqiqətən bunları edə biləcəksinizmi?

Mənbə: egitimpedia.com